Turkiy davlatlar tashkiloti o‘rtoq lotin alifbosini qabul qilishga kelishib oldi, biroq bu masala hali-hanuz alifboni o‘zgartirishga qaror qilmagan yagona a’zo davlat Qirg‘izistonda nozik mavzu bo‘lib qolmoqda.
Turkiy davlatlar tashkilotiga (TDT) a’zo besh mamlakat harflar va diakritik belgilar borasidagi ko‘p yillik kelishmovchiliklarni yengib o‘tib, o‘z tillari uchun 34 harfdan iborat o‘rtoq lotin alifbosini qabul qilishga kelishdi.
Lotin yozuvidan foydalanayotgan Ozarbayjon, Turkiya va O‘zbekiston, shuningdek, kirill alifbosidan voz kechish jarayonidagi Qozog‘iston uchun yagona alifboni qabul qilish nisbatan oson kechishi mumkin.
Biroq, bu masala Turkiy Davlatlar Tashkilotining (TDT) lotin alifbosiga o‘tishga qaror qilmagan yagona a’zosi bo‘lgan Qirg‘izistonda olimlar, siyosatchilar va jamoatchilik orasida uzoq davom etgan bahs-munozaralar tufayli nozik mavzu bo‘lib qolmoqda.
9-11-sentyabr kunlari Bokuda bo‘lib o‘tgan TDTning o‘rtoq alifbo bo‘yicha yig‘ilishida Qirg‘iziston vakili bo‘lgan taniqli tilshunos Sirtboy Musayevning aytishicha, lotin alifbosiga asoslangan qirg‘iz alifbosi loyihasi "tayyor" va prezident hamda parlament tomonidan "siyosiy qaror" qabul qilinishini kutmoqda.
Ammo Qirg‘iziston prezidenti Sadir Japarov Moskva sobiq sovet respublikalari uchun joriy etgan kirill alifbosidan voz kechish uchun hali erta ekanligini ta’kidlagan.
"Qirg‘iz tilining lotin alifbosiga o‘tishi haqida gapirish uchun hali erta," dedi Japarov. "Bu masala hozir kun tartibida emas; davlat tili kirill alifbosida rivojlanishda davom etishi kerak."
Japarov bu fikrlarni o‘tgan yili Davlat tili va til siyosati bo‘yicha milliy komissiya raisi Qanibek Osmonaliyev bilan uchrashuvda bildirgan edi.
Osmonaliyev mamlakat parlamentiga "qonunchilar va prezident [kirill alifbosi o‘rniga lotin alifbosini joriy etish bo‘yicha] siyosiy qaror qabul qilsa, qirg‘iz jamoatchiligi va olimlari lotin alifbosiga o‘tishga tayyor" ekanligini aytgan edi.
Musayev ta’kidlashicha, alifbo Qirg‘izistonda "siyosiy masala" hisoblanadi.
U qo‘shimcha qilishicha, lotin alifbosining qirg‘izcha versiyasiga tuzatishlar mamlakat kirill alifbosidan lotin harflariga o‘tganidan keyingina ishlab chiqiladi va ehtimol parlamentda muhokama qilinadi.
"Lotin alifbosiga o‘tish uchun ruxsat mamlakat prezidentidan kelishi kerak," dedi Musayev «Ozodlik» radiosiga.
"Biz olimlar faqat taklif kiritishimiz mumkin – ularni qabul qilish yoki rad etish prezidentning ixtiyorida," deya qo‘shimcha qildi u.
Musayev qirg‘iz tilining fonematik tuzilishini to‘liq saqlab qoladigan 28 harfli lotin alifbosi variantini taklif qilgan.
Bu variant qirg‘iz tilshunosi va siyosatchisi Qosim Tinistanov tomonidan moslashtirilgan va 1927-yildan 1940-yilgacha Qirg‘izistonda qo‘llanilgan alifboga asoslangan.
Bishkekning kirill alifbosidan voz kechish to‘g‘risidagi har qanday qarori uning yaqin ittifoqchisi Moskvaga ma’qul kelmasligi mumkin, chunki Rossiya buni o‘z ta’sir doirasidan uzoqlashishga urinish deb baholaydi.
Rossiyalik siyosatchilar Bishkekni Qirg‘izistonda rasmiy til maqomiga ega bo‘lgan rus tilining mavqeiga putur yetkazmaslikka bir necha bor chaqirgan.
Yagona alifbo
O‘rtoq alifbo bo‘yicha munozaralar 1990-yillar boshlarida, Sovet Ittifoqi parchalanganidan so‘ng Turkiya Ozarbayjon, Qozog‘iston, Qirg‘iziston, Turkmaniston va O‘zbekiston kabi turkiy davlatlar bilan yaqinroq aloqalar o‘rnatishga intilgan paytda boshlangan.
34 harfli o‘rtoq yozuvning yakuniy variantini tayyorlagan olimlar, bu alifbo ushbu mamlakatlarda qo‘llaniladigan turkiy tillarning o‘ziga xos xususiyatlarini aks ettirishini ta’kidlaydilar.
"Taklif etilayotgan alifbodagi har bir harf turkiy tillarda uchraydigan turli fonemalarni ifodalaydi," deyiladi Bokudagi uchrashuvda e’lon qilingan bayonotda.
Har bir mamlakat o‘z tilining fonetik talablarini aks ettirish uchun lotin asl nusxasidagi ba’zi harflarni o‘zgartirgan.
Turkiya 1928-yilda arab alifbosidan voz kechib, lotin yozuvini qabul qilgan. Boshqa turkiy xalqlar Sovet Ittifoqining dastlabki yillarida arab yozuvidan so‘ng qisqa muddat lotin alifbosidan foydalanganlar. Biroq, Moskva bu respublikalarni lotin alifbosini kirill alifbosiga almashtirishga majbur qilgan.
Ozarbayjonga lotin yozuviga to‘liq o‘tish uchun taxminan o‘n yil kerak bo‘ldi. Bu jarayon 1991-yil dekabrda boshlangan edi. Hozirgi kunda Janubiy Kavkaz davlatida qo‘llaniladigan lotin alifbosi 32 harfdan iborat.
TDTga a’zo bo‘lmasa-da, tashkilotda kuzatuvchi maqomiga ega Turkmaniston 1993-yilda lotin yozuvini qayta joriy etdi. Lotin yozuviga asoslangan turkman alifbosining eng so‘nggi varianti 30 ta harfni o‘z ichiga oladi va u bir necha bor o‘zgartirilgan.
O‘zbekiston 1993-yilda lotin yozuviga bosqichma-bosqich o‘tishni boshlab, ayni paytda kirill alifbosidan ham foydalanishni davom ettirdi.
2019-yilda lotin alifbosiga asoslangan o‘zbek yozuvining yakuniy loyihasi taqdim etildi. Unda 29 ta harf va apostrof mavjud.
Qozog‘iston 2025-yilgacha lotin harflariga to‘liq o‘tishni rejalashtirmoqda.
Ko‘p yillik muhokamalardan so‘ng, 2017-yilda Qozog‘istonning o‘sha paytdagi prezidenti Nursulton Nazarboyev mamlakatning kirill alifbosini bosqichma-bosqich lotin alifbosiga almashtirish to‘g‘risidagi farmonni imzoladi.
Bu alifbo 32 harfdan iborat bo‘lib, ba’zi tovushlar apostrof qo‘shish orqali hosil qilinadi.
Markaziy Osiyodagi yagona turkiy bo‘lmagan davlat Tojikiston kirill alifbosidan foydalanishni davom ettirmoqda. Ayrim olimlarning kirill alifbosini arab harflariga almashtirish haqidagi takliflari qo‘llab-quvvatlanmadi.
TDT tarkibiga Qirg‘iziston, Qozog‘iston, O‘zbekiston, Turkiya va Ozarbayjon kiradi. Turkmaniston, Vengriya va tan olinmagan Shimoliy Kipr davlati kuzatuvchi maqomiga ega.
