Тингловчи минбари эшиттиришининг бугунги сонидаги мурожаатлар мазмуни:
- Ҳақиқат излаб суд бинолари остонасида умрини ўтказаётган фарғоналик аёл арзи,
- Ҳалол дўконларга ароқ сотиш мажбурияти юкланганидан норизо мусулмон қайғуси,
- Ўзбекистонга савдогарлик қилгани бориб, чегарачилар қўлида ҳибсда ўтирган савдогар кўргиликлари,
- 3 килолик қовун 6 долларга чиқиб, Ўзбекистонда сув текин неъматдан бебаҳра қолаётган қўшни тожикистонликлар армони.
* * *
Таҳририятмизга фарғоналик бир боғбон аёлдан мактуб келди. Бу аёл ўз исми ва манзилини ошкор этмаслигимизни сўраган. Мактубда айтилишича, унинг оиласи кўп йиллардан буён боғдорчилик билан шуғулланади. Бу оила колхоздан аввалига ширкат хўжалиги тарзида, кейинчалик кимошди савдоси орқали олинган кичиккина боққа сўнгги йиллар давомида у яшайдиган туман ички ишлар бошқармасининг раҳбари даъвогарлик қилмоқда.
Аёлнинг сўзларига кўра, бу даъво ҳам ноқонуний, милиция раҳбарининг ҳаракатлари ҳам ноқонуний. Бир неча бор бу аёл ва унинг оила-аъзолари эса калтаклаб ҳам кетилган. Биз мактубда ёзилган телефон рақами орқали Фарғонага сим қоқиб, аёл билан суҳбатлашдик.
“1999 йилдан бери ишлаб келаëтган бир боғимиз бор эди. Бу боғ аввал колхозники бўлган. Кейин бизга ўтказиб берилган. 2004 йили боғни кимошди савдосига қўйишди. Кимошди савдосида ариза қабул қилиш муддати битгандан кейин негадир битта амалдорнинг аризасини комиссия раиси қабул қилди. Ана шу ариза билан бош оғриғи бошланди.
Аризани топширган амалдор кимошди савдосида ютиб олди. “Мана мен ютиб олганман. Мана ҳокимни қарори. Мана комиссия раисининг қарори” деб бизни ишлаб турган жойимиздан ҳайдади. Устунбоп бўлиб турган дарахтларимизни кесиб ташлашди. Бизнинг тирикчилигимиз эса шу боғдан эди. Мен воқеа устидан президент отамизга хат ëздим. Сайëра Рашидовага хат ëзганимдан кейин Тошкентдан текширувчилар келиб, бизнинг ҳақлигимизни аниқлаб берди. Қайтадан боғни кимошди савдосига қўйди.
Мен бу гал 1 миллион 850 мингга сўмга ерни сотиб олдим. 15 кундан кейин эса комиссия раиси яна ноқонуний равишда боғни ҳалиги амалдорга ўтказиб берди. Еримни берасан, деб жанжал қилиб судга берди. Суд улар томон бўлиб, мени ноҳаққа чиқарди. Мен деҳқон бўлсам, бундан бошқа тирикчилик қиладиган жойим бўлмаса.
Ҳурматли президентимиз телевизорда ҳар 5 - 10 минутда “Боғми, узумзорми, бундай ерларнинг ҳаммасини ишлаб турган колхозчига ўтказиб беринг” деб айтаяпти. Суд президентнинг қарорини бажармай, ишни шунчаликка олиб борса? Бирортаси келиб “Ие, бу боғда ким ўтирибди?” дегани йўқ. Булар мени хонавайрон қилишди. Уларнинг ноҳақлигини аниқлаб бериш учун қўлимдаги ҳужжатларни жўнатмаган жойим қолмади.
“Эй инсонлар! Ахир мен деҳқонман, менга қаранглар” деб республика прокуратурасини олдида, Олий суд биноси олдида 25 кун йиғлаб ўтирдим. Ҳозирга келиб, колхозчидан ерни ноҳақ юлиб олишди. Камига улар судга ариза берди. Суд эса бизга 10 миллион сўм жарима солиб, бизни тўлашга мажбур қилаяпти ҳозир (йиғлайди..). Мен ишлаб туриб, давлат мулкини ҳалол юргизиб туриб, ноҳақликка учраяпман.
Хўжайиним шу ишнинг орқасидан уйдан кўчага чиқолмай қолди. Кимга бораримни ҳам билмай қолдим, тўғриси. Ҳозир ҳақиқат йўқлигидан афсусланиб кетаяпман. Бу амалдорлар эса поранинг эвазига шунчалик бебошлик қилаяпти, деб ўйлайман. Президент отамизнинг олдига бораймикин, дейман. Лкеинборганим билан унинг қабулига киргизишмаса, дейман яна.
* * *
Озодлик мухбири билан суҳбатлашган фарғоналик бошқа бир суҳбатдошимиз Рамазон ойида водийлик мусулмонлар учун муаммо бўлиб турган бир масала хусусида гап очди. Бу муаммо ҳалол таомлар сотадиган ошхоналарга маҳаллий раҳбарлар томонидан бўлаётган босимлар, хусусан, спиртли ичимликлар соттириш мажбурияти ҳақида.
“Фақат водийда эмас, балки Тошкентда ҳам жума намози ўқиладиган масжидлар олдида спиртли ичимликлар сотиш авваллари тўхтатилган эди. Яъни, шундай жойларда магазини, чойхонаси, ошхонаси бор одамлар “спиртли ичимликлар ичиш ман қилинади” деб ëзиб қўйишган. Лекин шуларга ҳам тазйиқ ўтказиш бошланди. “Нимага бу ëзувни қўйдинг? Олиб ташлайсан” деб айтишди.
Қурилаëтган катта-катта магазинларга спиртли ичимлик сотиш мажбурияти юкланаяпти. Мақсад эса, менимча, водийда диний йўналиш кучли бўлгани учун ароқ сотилишини йўлга қўйиб, одамларни бузиш йўлига ўтиш бўлса керак. Бу Рамазон ойи келгани билан боғлиқ эмас. Бу ҳолат кузатилаётганига анча бўлди”.
Фарғоналик суҳбатдошимиз муборак Рамазон ойида фарғоналик мусулмонларни қийнаб турган ҳалол ошхоналар масаласида ўз кузатувларини сўзлади. Водийдаги ҳалол емакхоналарга спиртли ичимликлар сотиш мажбурияти юкланаётгани ҳақида аввалги дастурларимизда ҳам хабар қилган эдик. Афтидан бу амалиёт ҳали ҳам кенг кўламда давом этмоқда.
* * *
Бу йил Душанбе бозорларида 3 килолик қовун 6 доллар бўлди. Сабаби, Тожикистоннинг ёмғирсиз келган баҳори мамлакатнинг чӯл зоналарида етиштириладиган оз миқдордаги қовунни ҳам кўкартирмади. Бунинг устига, Ўзбекистон томони ҳам чегарани ёпгани боис, машаққат билан Ӯзбекистондан олиб келинаётган қовун нархи осмонга чиқиб кетди. Ваҳолангки, Ўзбекистонда бу неъмат бу нархга солиштирганда сув текин.
Энг қизиғи, 6 долларлик қовун ҳам ҳаммага эмас, фақат топганга бор. Душанбелик мухбиримиз, мисол учун, яхши қовун излаб Душанбе шаҳридан 60 километр наридаги Турсунзода тумани марказий бозорига борди.
Нархларнинг бу қадар осмону фалакка чиққанини Умидахон исмли савдогар аëл шундай изоҳлайди.
“Полиз экинларини ўтказиш йўлида муаммо кўп. Битта КаМАЗ русумидаги машинага 3500 сомоний пул тўлаб, 1000 ёки 1200 та қовун юклайсиз. Ҳар битта қовунни устига 2,5 сомонийдан тўлайсиз. Ҳали яна сотадиган пештахтамиз учун ҳам патта ҳақи берамиз, солиқ тўлаймиз”.
Ўзбекистоннинг Жиззах туманида етиштирилган таъми асалдан ширин қовун кўпинча ўзбек-тожик чегара постидан ўтказилмай қолиб кетади, увол бўлади ва ўзбекистонлик деҳқонлар катта пулга куйиб қолаëтганига куйинади бу савдогар аёл.
“Божхона айтган пулни бермасанг, йўл ëпиқ, дейди. Деҳқон эса маҳсулотини сотиши керак. Қовун жуда борса, 3 кун туради. Деҳқон эса имкон қадар хорижга чиқаришга мажбур. Шу билан боласини боқади, ахир”.
Қовун сотиб олиш учун бозор айланган харидор — Нигорахон ая бу йил тожикистонликлар, дарҳақиқат, жуда қиммат нархда қовун олиб ейишга мажбур бўлаëтганини айтар экан, шундай дейди:
“Олдин ҳамма нарса арзон, тўкин эди. Ҳозир битта қовун 15 - 20 сомоний. Менга ўхшаган одамларнинг оиласи қовун сотиб ололмайди. Қовун ея олмаймиз, шекилли бу йил. Ўзбекистон билан чегара очилса, ҳаммамизга яхши. Олди-сотди ҳам йўлга қўйилиб, маҳсулот кўпаярди”.
Нигорахон ая ҳар гал икки давлат раҳбарлари сиëсий тадбирлар баҳона ўтган учрашувларда виза тартибини бекор қилишга келишиб олиниши ва деҳқонга ҳам, харидорга ҳам енгиллик берилишини кутадиган бу йил ҳам ҳам, одатдагидек, алданиб қолганини айтиб, афсус қилди.
“Мана раҳбарлар йиғилишди. Элни қийнаган шундай муаммоларни ҳал қилишса бўлардику. Ҳалқ шуни кутган эди раҳбарлардан. Лекин улар бу ишни қилишмади”.
Август-сентябр ойида, яъни ғарқ пишиқчиликда, Тожикистон бозорларида энг қиммат маҳсулот Ўзбекистондан олиб кирилаëтган қовун бўлди. Илгари 3 сомоний ëки 1 АҚШ долларига сотилган қовун ҳозирда 18 сомоний бўлди. Яъни, 6 баробарга қиммат.
* * *
Бу суҳбатлар чоғида мухбиримиз савдогарлик билан Ўзбекистонга бориб ўзбек чегарачиларининг ҳибсхонасига тушиб қолган бир аëл ҳам учради. Унинг кўргуликлари икки давлат ўртасидаги аянчли чегара манзарасининг яна бир кўриниши бўлди.
“Қовун-тарвуз учун Ўзбекистонга борган эдик. Ҳар куни 3000 сўмдан 5000 сўмгача ўзбек пулида пора олади. Пулини кейин берамиз, десак олиб бориб қамашади. Бир йигитнинг синглиси Сариосиëга келин бўлиб тушган экан. Ўзбекчани умуман билмайдиган билмас экан бу йигит. Чегарачилар эса ҳамма тожикистонликларни бирга қамаб қўйган эди. Ҳалиги тожик болани панжаранинг ичида шунақа уришдики. Менинг у болага роса раҳмим келди.
“Нимага сени ушлаб келишди?” деб сўрасам, “Синглимни кўргани келган эдим. Айбим шу. Ушлаб олишди” деди. У бечорани шунақа бақиртириб уришди. “Урманглар, юрагим ачишиб кетаяпти. Менинг юрагимни мазаси йўқ. Мана мен унинг учун жарима тўлайман” деб айтдим. Кечаси соат 3 га бориб, қовун сотадиган мижозларим пул тўлаб мени чиқариб олишди.
Менга ўхшаб ушланганларни Термиздаги Дайдихона, деган қамоқхонага олиб бориб ташлайди. У ерни биров билмайди ҳам. Ўша ëқда қамоқда бўлган аëллар “Ҳатто рўмолларимизни ечиб олишди. Кунига бир парча нон билан битта қалампир беришди” деб айтиб беришганда ҳайрон қолган эдим. У ëққа борсангиз худди пешонангизга “тожикистонлик” деб ëзиб қўйгандай, чегарачилар дарров танийди.
Бир куни эса визам бўлишига қарамасдан бир чегарачи мени ҳақорат қилаяпти. Кейин билсам, муҳр бошқа жойда экан. Шуни топа олмасдан мени сўкди. Ўзбекистоннинг милициялари шунақа сўконғички... Ўзбекистонликларга ҳам қийин аслида. Уларнинг давлати бой бўлгани билан халқи қашшоқ. Қашқадарëнинг баъзи жойларида егани нонни зўрға топишади. Чегара ўтказилгандан кейин кўпларининг уйини давлат бузиб ташлади. Кўпчилиги уйини шундай ташлаб чиқиб кетди. Иш йўқ. Тошкентга ва яна бошқа жойларга ишлагани кетишади”.
Тингловчи минбари эшиттиришининг бугунги сонидаги мурожаатлар мазмуни:
- Ҳақиқат излаб суд бинолари остонасида умрини ўтказаётган фарғоналик аёл арзи,
- Ҳалол дўконларга ароқ сотиш мажбурияти юкланганидан норизо мусулмон қайғуси,
- Ўзбекистонга савдогарлик қилгани бориб, чегарачилар қўлида ҳибсда ўтирган савдогар кўргиликлари,
- 3 килолик қовун 6 долларга чиқиб, Ўзбекистонда сув текин неъматдан бебаҳра қолаётган қўшни тожикистонликлар армони.
* * *
Таҳририятмизга фарғоналик бир боғбон аёлдан мактуб келди. Бу аёл ўз исми ва манзилини ошкор этмаслигимизни сўраган. Мактубда айтилишича, унинг оиласи кўп йиллардан буён боғдорчилик билан шуғулланади. Бу оила колхоздан аввалига ширкат хўжалиги тарзида, кейинчалик кимошди савдоси орқали олинган кичиккина боққа сўнгги йиллар давомида у яшайдиган туман ички ишлар бошқармасининг раҳбари даъвогарлик қилмоқда.
Аёлнинг сўзларига кўра, бу даъво ҳам ноқонуний, милиция раҳбарининг ҳаракатлари ҳам ноқонуний. Бир неча бор бу аёл ва унинг оила-аъзолари эса калтаклаб ҳам кетилган. Биз мактубда ёзилган телефон рақами орқали Фарғонага сим қоқиб, аёл билан суҳбатлашдик.
“1999 йилдан бери ишлаб келаëтган бир боғимиз бор эди. Бу боғ аввал колхозники бўлган. Кейин бизга ўтказиб берилган. 2004 йили боғни кимошди савдосига қўйишди. Кимошди савдосида ариза қабул қилиш муддати битгандан кейин негадир битта амалдорнинг аризасини комиссия раиси қабул қилди. Ана шу ариза билан бош оғриғи бошланди.
Аризани топширган амалдор кимошди савдосида ютиб олди. “Мана мен ютиб олганман. Мана ҳокимни қарори. Мана комиссия раисининг қарори” деб бизни ишлаб турган жойимиздан ҳайдади. Устунбоп бўлиб турган дарахтларимизни кесиб ташлашди. Бизнинг тирикчилигимиз эса шу боғдан эди. Мен воқеа устидан президент отамизга хат ëздим. Сайëра Рашидовага хат ëзганимдан кейин Тошкентдан текширувчилар келиб, бизнинг ҳақлигимизни аниқлаб берди. Қайтадан боғни кимошди савдосига қўйди.
Мен бу гал 1 миллион 850 мингга сўмга ерни сотиб олдим. 15 кундан кейин эса комиссия раиси яна ноқонуний равишда боғни ҳалиги амалдорга ўтказиб берди. Еримни берасан, деб жанжал қилиб судга берди. Суд улар томон бўлиб, мени ноҳаққа чиқарди. Мен деҳқон бўлсам, бундан бошқа тирикчилик қиладиган жойим бўлмаса.
Ҳурматли президентимиз телевизорда ҳар 5 - 10 минутда “Боғми, узумзорми, бундай ерларнинг ҳаммасини ишлаб турган колхозчига ўтказиб беринг” деб айтаяпти. Суд президентнинг қарорини бажармай, ишни шунчаликка олиб борса? Бирортаси келиб “Ие, бу боғда ким ўтирибди?” дегани йўқ. Булар мени хонавайрон қилишди. Уларнинг ноҳақлигини аниқлаб бериш учун қўлимдаги ҳужжатларни жўнатмаган жойим қолмади.
“Эй инсонлар! Ахир мен деҳқонман, менга қаранглар” деб республика прокуратурасини олдида, Олий суд биноси олдида 25 кун йиғлаб ўтирдим. Ҳозирга келиб, колхозчидан ерни ноҳақ юлиб олишди. Камига улар судга ариза берди. Суд эса бизга 10 миллион сўм жарима солиб, бизни тўлашга мажбур қилаяпти ҳозир (йиғлайди..). Мен ишлаб туриб, давлат мулкини ҳалол юргизиб туриб, ноҳақликка учраяпман.
Хўжайиним шу ишнинг орқасидан уйдан кўчага чиқолмай қолди. Кимга бораримни ҳам билмай қолдим, тўғриси. Ҳозир ҳақиқат йўқлигидан афсусланиб кетаяпман. Бу амалдорлар эса поранинг эвазига шунчалик бебошлик қилаяпти, деб ўйлайман. Президент отамизнинг олдига бораймикин, дейман. Лкеинборганим билан унинг қабулига киргизишмаса, дейман яна.
* * *
Озодлик мухбири билан суҳбатлашган фарғоналик бошқа бир суҳбатдошимиз Рамазон ойида водийлик мусулмонлар учун муаммо бўлиб турган бир масала хусусида гап очди. Бу муаммо ҳалол таомлар сотадиган ошхоналарга маҳаллий раҳбарлар томонидан бўлаётган босимлар, хусусан, спиртли ичимликлар соттириш мажбурияти ҳақида.
“Фақат водийда эмас, балки Тошкентда ҳам жума намози ўқиладиган масжидлар олдида спиртли ичимликлар сотиш авваллари тўхтатилган эди. Яъни, шундай жойларда магазини, чойхонаси, ошхонаси бор одамлар “спиртли ичимликлар ичиш ман қилинади” деб ëзиб қўйишган. Лекин шуларга ҳам тазйиқ ўтказиш бошланди. “Нимага бу ëзувни қўйдинг? Олиб ташлайсан” деб айтишди.
Қурилаëтган катта-катта магазинларга спиртли ичимлик сотиш мажбурияти юкланаяпти. Мақсад эса, менимча, водийда диний йўналиш кучли бўлгани учун ароқ сотилишини йўлга қўйиб, одамларни бузиш йўлига ўтиш бўлса керак. Бу Рамазон ойи келгани билан боғлиқ эмас. Бу ҳолат кузатилаётганига анча бўлди”.
Фарғоналик суҳбатдошимиз муборак Рамазон ойида фарғоналик мусулмонларни қийнаб турган ҳалол ошхоналар масаласида ўз кузатувларини сўзлади. Водийдаги ҳалол емакхоналарга спиртли ичимликлар сотиш мажбурияти юкланаётгани ҳақида аввалги дастурларимизда ҳам хабар қилган эдик. Афтидан бу амалиёт ҳали ҳам кенг кўламда давом этмоқда.
* * *
Бу йил Душанбе бозорларида 3 килолик қовун 6 доллар бўлди. Сабаби, Тожикистоннинг ёмғирсиз келган баҳори мамлакатнинг чӯл зоналарида етиштириладиган оз миқдордаги қовунни ҳам кўкартирмади. Бунинг устига, Ўзбекистон томони ҳам чегарани ёпгани боис, машаққат билан Ӯзбекистондан олиб келинаётган қовун нархи осмонга чиқиб кетди. Ваҳолангки, Ўзбекистонда бу неъмат бу нархга солиштирганда сув текин.
Энг қизиғи, 6 долларлик қовун ҳам ҳаммага эмас, фақат топганга бор. Душанбелик мухбиримиз, мисол учун, яхши қовун излаб Душанбе шаҳридан 60 километр наридаги Турсунзода тумани марказий бозорига борди.
Нархларнинг бу қадар осмону фалакка чиққанини Умидахон исмли савдогар аëл шундай изоҳлайди.
“Полиз экинларини ўтказиш йўлида муаммо кўп. Битта КаМАЗ русумидаги машинага 3500 сомоний пул тўлаб, 1000 ёки 1200 та қовун юклайсиз. Ҳар битта қовунни устига 2,5 сомонийдан тўлайсиз. Ҳали яна сотадиган пештахтамиз учун ҳам патта ҳақи берамиз, солиқ тўлаймиз”.
Ўзбекистоннинг Жиззах туманида етиштирилган таъми асалдан ширин қовун кўпинча ўзбек-тожик чегара постидан ўтказилмай қолиб кетади, увол бўлади ва ўзбекистонлик деҳқонлар катта пулга куйиб қолаëтганига куйинади бу савдогар аёл.
“Божхона айтган пулни бермасанг, йўл ëпиқ, дейди. Деҳқон эса маҳсулотини сотиши керак. Қовун жуда борса, 3 кун туради. Деҳқон эса имкон қадар хорижга чиқаришга мажбур. Шу билан боласини боқади, ахир”.
Қовун сотиб олиш учун бозор айланган харидор — Нигорахон ая бу йил тожикистонликлар, дарҳақиқат, жуда қиммат нархда қовун олиб ейишга мажбур бўлаëтганини айтар экан, шундай дейди:
“Олдин ҳамма нарса арзон, тўкин эди. Ҳозир битта қовун 15 - 20 сомоний. Менга ўхшаган одамларнинг оиласи қовун сотиб ололмайди. Қовун ея олмаймиз, шекилли бу йил. Ўзбекистон билан чегара очилса, ҳаммамизга яхши. Олди-сотди ҳам йўлга қўйилиб, маҳсулот кўпаярди”.
Нигорахон ая ҳар гал икки давлат раҳбарлари сиëсий тадбирлар баҳона ўтган учрашувларда виза тартибини бекор қилишга келишиб олиниши ва деҳқонга ҳам, харидорга ҳам енгиллик берилишини кутадиган бу йил ҳам ҳам, одатдагидек, алданиб қолганини айтиб, афсус қилди.
“Мана раҳбарлар йиғилишди. Элни қийнаган шундай муаммоларни ҳал қилишса бўлардику. Ҳалқ шуни кутган эди раҳбарлардан. Лекин улар бу ишни қилишмади”.
Август-сентябр ойида, яъни ғарқ пишиқчиликда, Тожикистон бозорларида энг қиммат маҳсулот Ўзбекистондан олиб кирилаëтган қовун бўлди. Илгари 3 сомоний ëки 1 АҚШ долларига сотилган қовун ҳозирда 18 сомоний бўлди. Яъни, 6 баробарга қиммат.
* * *
Бу суҳбатлар чоғида мухбиримиз савдогарлик билан Ўзбекистонга бориб ўзбек чегарачиларининг ҳибсхонасига тушиб қолган бир аëл ҳам учради. Унинг кўргуликлари икки давлат ўртасидаги аянчли чегара манзарасининг яна бир кўриниши бўлди.
“Қовун-тарвуз учун Ўзбекистонга борган эдик. Ҳар куни 3000 сўмдан 5000 сўмгача ўзбек пулида пора олади. Пулини кейин берамиз, десак олиб бориб қамашади. Бир йигитнинг синглиси Сариосиëга келин бўлиб тушган экан. Ўзбекчани умуман билмайдиган билмас экан бу йигит. Чегарачилар эса ҳамма тожикистонликларни бирга қамаб қўйган эди. Ҳалиги тожик болани панжаранинг ичида шунақа уришдики. Менинг у болага роса раҳмим келди.
“Нимага сени ушлаб келишди?” деб сўрасам, “Синглимни кўргани келган эдим. Айбим шу. Ушлаб олишди” деди. У бечорани шунақа бақиртириб уришди. “Урманглар, юрагим ачишиб кетаяпти. Менинг юрагимни мазаси йўқ. Мана мен унинг учун жарима тўлайман” деб айтдим. Кечаси соат 3 га бориб, қовун сотадиган мижозларим пул тўлаб мени чиқариб олишди.
Менга ўхшаб ушланганларни Термиздаги Дайдихона, деган қамоқхонага олиб бориб ташлайди. У ерни биров билмайди ҳам. Ўша ëқда қамоқда бўлган аëллар “Ҳатто рўмолларимизни ечиб олишди. Кунига бир парча нон билан битта қалампир беришди” деб айтиб беришганда ҳайрон қолган эдим. У ëққа борсангиз худди пешонангизга “тожикистонлик” деб ëзиб қўйгандай, чегарачилар дарров танийди.
Бир куни эса визам бўлишига қарамасдан бир чегарачи мени ҳақорат қилаяпти. Кейин билсам, муҳр бошқа жойда экан. Шуни топа олмасдан мени сўкди. Ўзбекистоннинг милициялари шунақа сўконғички... Ўзбекистонликларга ҳам қийин аслида. Уларнинг давлати бой бўлгани билан халқи қашшоқ. Қашқадарëнинг баъзи жойларида егани нонни зўрға топишади. Чегара ўтказилгандан кейин кўпларининг уйини давлат бузиб ташлади. Кўпчилиги уйини шундай ташлаб чиқиб кетди. Иш йўқ. Тошкентга ва яна бошқа жойларга ишлагани кетишади”.
Тингловчи минбари эшиттиришининг бугунги сонидаги мурожаатлар мазмуни:
- Ҳақиқат излаб суд бинолари остонасида умрини ўтказаётган фарғоналик аёл арзи,
- Ҳалол дўконларга ароқ сотиш мажбурияти юкланганидан норизо мусулмон қайғуси,
- Ўзбекистонга савдогарлик қилгани бориб, чегарачилар қўлида ҳибсда ўтирган савдогар кўргиликлари,
- 3 килолик қовун 6 долларга чиқиб, Ўзбекистонда сув текин неъматдан бебаҳра қолаётган қўшни тожикистонликлар армони.
* * *
Таҳририятмизга фарғоналик бир боғбон аёлдан мактуб келди. Бу аёл ўз исми ва манзилини ошкор этмаслигимизни сўраган. Мактубда айтилишича, унинг оиласи кўп йиллардан буён боғдорчилик билан шуғулланади. Бу оила колхоздан аввалига ширкат хўжалиги тарзида, кейинчалик кимошди савдоси орқали олинган кичиккина боққа сўнгги йиллар давомида у яшайдиган туман ички ишлар бошқармасининг раҳбари даъвогарлик қилмоқда.
Аёлнинг сўзларига кўра, бу даъво ҳам ноқонуний, милиция раҳбарининг ҳаракатлари ҳам ноқонуний. Бир неча бор бу аёл ва унинг оила-аъзолари эса калтаклаб ҳам кетилган. Биз мактубда ёзилган телефон рақами орқали Фарғонага сим қоқиб, аёл билан суҳбатлашдик.
“1999 йилдан бери ишлаб келаëтган бир боғимиз бор эди. Бу боғ аввал колхозники бўлган. Кейин бизга ўтказиб берилган. 2004 йили боғни кимошди савдосига қўйишди. Кимошди савдосида ариза қабул қилиш муддати битгандан кейин негадир битта амалдорнинг аризасини комиссия раиси қабул қилди. Ана шу ариза билан бош оғриғи бошланди.
Аризани топширган амалдор кимошди савдосида ютиб олди. “Мана мен ютиб олганман. Мана ҳокимни қарори. Мана комиссия раисининг қарори” деб бизни ишлаб турган жойимиздан ҳайдади. Устунбоп бўлиб турган дарахтларимизни кесиб ташлашди. Бизнинг тирикчилигимиз эса шу боғдан эди. Мен воқеа устидан президент отамизга хат ëздим. Сайëра Рашидовага хат ëзганимдан кейин Тошкентдан текширувчилар келиб, бизнинг ҳақлигимизни аниқлаб берди. Қайтадан боғни кимошди савдосига қўйди.
Мен бу гал 1 миллион 850 мингга сўмга ерни сотиб олдим. 15 кундан кейин эса комиссия раиси яна ноқонуний равишда боғни ҳалиги амалдорга ўтказиб берди. Еримни берасан, деб жанжал қилиб судга берди. Суд улар томон бўлиб, мени ноҳаққа чиқарди. Мен деҳқон бўлсам, бундан бошқа тирикчилик қиладиган жойим бўлмаса.
Ҳурматли президентимиз телевизорда ҳар 5 - 10 минутда “Боғми, узумзорми, бундай ерларнинг ҳаммасини ишлаб турган колхозчига ўтказиб беринг” деб айтаяпти. Суд президентнинг қарорини бажармай, ишни шунчаликка олиб борса? Бирортаси келиб “Ие, бу боғда ким ўтирибди?” дегани йўқ. Булар мени хонавайрон қилишди. Уларнинг ноҳақлигини аниқлаб бериш учун қўлимдаги ҳужжатларни жўнатмаган жойим қолмади.
“Эй инсонлар! Ахир мен деҳқонман, менга қаранглар” деб республика прокуратурасини олдида, Олий суд биноси олдида 25 кун йиғлаб ўтирдим. Ҳозирга келиб, колхозчидан ерни ноҳақ юлиб олишди. Камига улар судга ариза берди. Суд эса бизга 10 миллион сўм жарима солиб, бизни тўлашга мажбур қилаяпти ҳозир (йиғлайди..). Мен ишлаб туриб, давлат мулкини ҳалол юргизиб туриб, ноҳақликка учраяпман.
Хўжайиним шу ишнинг орқасидан уйдан кўчага чиқолмай қолди. Кимга бораримни ҳам билмай қолдим, тўғриси. Ҳозир ҳақиқат йўқлигидан афсусланиб кетаяпман. Бу амалдорлар эса поранинг эвазига шунчалик бебошлик қилаяпти, деб ўйлайман. Президент отамизнинг олдига бораймикин, дейман. Лкеинборганим билан унинг қабулига киргизишмаса, дейман яна.
* * *
Озодлик мухбири билан суҳбатлашган фарғоналик бошқа бир суҳбатдошимиз Рамазон ойида водийлик мусулмонлар учун муаммо бўлиб турган бир масала хусусида гап очди. Бу муаммо ҳалол таомлар сотадиган ошхоналарга маҳаллий раҳбарлар томонидан бўлаётган босимлар, хусусан, спиртли ичимликлар соттириш мажбурияти ҳақида.
“Фақат водийда эмас, балки Тошкентда ҳам жума намози ўқиладиган масжидлар олдида спиртли ичимликлар сотиш авваллари тўхтатилган эди. Яъни, шундай жойларда магазини, чойхонаси, ошхонаси бор одамлар “спиртли ичимликлар ичиш ман қилинади” деб ëзиб қўйишган. Лекин шуларга ҳам тазйиқ ўтказиш бошланди. “Нимага бу ëзувни қўйдинг? Олиб ташлайсан” деб айтишди.
Қурилаëтган катта-катта магазинларга спиртли ичимлик сотиш мажбурияти юкланаяпти. Мақсад эса, менимча, водийда диний йўналиш кучли бўлгани учун ароқ сотилишини йўлга қўйиб, одамларни бузиш йўлига ўтиш бўлса керак. Бу Рамазон ойи келгани билан боғлиқ эмас. Бу ҳолат кузатилаётганига анча бўлди”.
Фарғоналик суҳбатдошимиз муборак Рамазон ойида фарғоналик мусулмонларни қийнаб турган ҳалол ошхоналар масаласида ўз кузатувларини сўзлади. Водийдаги ҳалол емакхоналарга спиртли ичимликлар сотиш мажбурияти юкланаётгани ҳақида аввалги дастурларимизда ҳам хабар қилган эдик. Афтидан бу амалиёт ҳали ҳам кенг кўламда давом этмоқда.
* * *
Бу йил Душанбе бозорларида 3 килолик қовун 6 доллар бўлди. Сабаби, Тожикистоннинг ёмғирсиз келган баҳори мамлакатнинг чӯл зоналарида етиштириладиган оз миқдордаги қовунни ҳам кўкартирмади. Бунинг устига, Ўзбекистон томони ҳам чегарани ёпгани боис, машаққат билан Ӯзбекистондан олиб келинаётган қовун нархи осмонга чиқиб кетди. Ваҳолангки, Ўзбекистонда бу неъмат бу нархга солиштирганда сув текин.
Энг қизиғи, 6 долларлик қовун ҳам ҳаммага эмас, фақат топганга бор. Душанбелик мухбиримиз, мисол учун, яхши қовун излаб Душанбе шаҳридан 60 километр наридаги Турсунзода тумани марказий бозорига борди.
Нархларнинг бу қадар осмону фалакка чиққанини Умидахон исмли савдогар аëл шундай изоҳлайди.
“Полиз экинларини ўтказиш йўлида муаммо кўп. Битта КаМАЗ русумидаги машинага 3500 сомоний пул тўлаб, 1000 ёки 1200 та қовун юклайсиз. Ҳар битта қовунни устига 2,5 сомонийдан тўлайсиз. Ҳали яна сотадиган пештахтамиз учун ҳам патта ҳақи берамиз, солиқ тўлаймиз”.
Ўзбекистоннинг Жиззах туманида етиштирилган таъми асалдан ширин қовун кўпинча ўзбек-тожик чегара постидан ўтказилмай қолиб кетади, увол бўлади ва ўзбекистонлик деҳқонлар катта пулга куйиб қолаëтганига куйинади бу савдогар аёл.
“Божхона айтган пулни бермасанг, йўл ëпиқ, дейди. Деҳқон эса маҳсулотини сотиши керак. Қовун жуда борса, 3 кун туради. Деҳқон эса имкон қадар хорижга чиқаришга мажбур. Шу билан боласини боқади, ахир”.
Қовун сотиб олиш учун бозор айланган харидор — Нигорахон ая бу йил тожикистонликлар, дарҳақиқат, жуда қиммат нархда қовун олиб ейишга мажбур бўлаëтганини айтар экан, шундай дейди:
“Олдин ҳамма нарса арзон, тўкин эди. Ҳозир битта қовун 15 - 20 сомоний. Менга ўхшаган одамларнинг оиласи қовун сотиб ололмайди. Қовун ея олмаймиз, шекилли бу йил. Ўзбекистон билан чегара очилса, ҳаммамизга яхши. Олди-сотди ҳам йўлга қўйилиб, маҳсулот кўпаярди”.
Нигорахон ая ҳар гал икки давлат раҳбарлари сиëсий тадбирлар баҳона ўтган учрашувларда виза тартибини бекор қилишга келишиб олиниши ва деҳқонга ҳам, харидорга ҳам енгиллик берилишини кутадиган бу йил ҳам ҳам, одатдагидек, алданиб қолганини айтиб, афсус қилди.
“Мана раҳбарлар йиғилишди. Элни қийнаган шундай муаммоларни ҳал қилишса бўлардику. Ҳалқ шуни кутган эди раҳбарлардан. Лекин улар бу ишни қилишмади”.
Август-сентябр ойида, яъни ғарқ пишиқчиликда, Тожикистон бозорларида энг қиммат маҳсулот Ўзбекистондан олиб кирилаëтган қовун бўлди. Илгари 3 сомоний ëки 1 АҚШ долларига сотилган қовун ҳозирда 18 сомоний бўлди. Яъни, 6 баробарга қиммат.
* * *
Бу суҳбатлар чоғида мухбиримиз савдогарлик билан Ўзбекистонга бориб ўзбек чегарачиларининг ҳибсхонасига тушиб қолган бир аëл ҳам учради. Унинг кўргуликлари икки давлат ўртасидаги аянчли чегара манзарасининг яна бир кўриниши бўлди.
“Қовун-тарвуз учун Ўзбекистонга борган эдик. Ҳар куни 3000 сўмдан 5000 сўмгача ўзбек пулида пора олади. Пулини кейин берамиз, десак олиб бориб қамашади. Бир йигитнинг синглиси Сариосиëга келин бўлиб тушган экан. Ўзбекчани умуман билмайдиган билмас экан бу йигит. Чегарачилар эса ҳамма тожикистонликларни бирга қамаб қўйган эди. Ҳалиги тожик болани панжаранинг ичида шунақа уришдики. Менинг у болага роса раҳмим келди.
“Нимага сени ушлаб келишди?” деб сўрасам, “Синглимни кўргани келган эдим. Айбим шу. Ушлаб олишди” деди. У бечорани шунақа бақиртириб уришди. “Урманглар, юрагим ачишиб кетаяпти. Менинг юрагимни мазаси йўқ. Мана мен унинг учун жарима тўлайман” деб айтдим. Кечаси соат 3 га бориб, қовун сотадиган мижозларим пул тўлаб мени чиқариб олишди.
Менга ўхшаб ушланганларни Термиздаги Дайдихона, деган қамоқхонага олиб бориб ташлайди. У ерни биров билмайди ҳам. Ўша ëқда қамоқда бўлган аëллар “Ҳатто рўмолларимизни ечиб олишди. Кунига бир парча нон билан битта қалампир беришди” деб айтиб беришганда ҳайрон қолган эдим. У ëққа борсангиз худди пешонангизга “тожикистонлик” деб ëзиб қўйгандай, чегарачилар дарров танийди.
Бир куни эса визам бўлишига қарамасдан бир чегарачи мени ҳақорат қилаяпти. Кейин билсам, муҳр бошқа жойда экан. Шуни топа олмасдан мени сўкди. Ўзбекистоннинг милициялари шунақа сўконғички... Ўзбекистонликларга ҳам қийин аслида. Уларнинг давлати бой бўлгани билан халқи қашшоқ. Қашқадарëнинг баъзи жойларида егани нонни зўрға топишади. Чегара ўтказилгандан кейин кўпларининг уйини давлат бузиб ташлади. Кўпчилиги уйини шундай ташлаб чиқиб кетди. Иш йўқ. Тошкентга ва яна бошқа жойларга ишлагани кетишади”.
Тингловчи минбари эшиттиришининг бугунги сонидаги мурожаатлар мазмуни:
- Ҳақиқат излаб суд бинолари остонасида умрини ўтказаётган фарғоналик аёл арзи,
- Ҳалол дўконларга ароқ сотиш мажбурияти юкланганидан норизо мусулмон қайғуси,
- Ўзбекистонга савдогарлик қилгани бориб, чегарачилар қўлида ҳибсда ўтирган савдогар кўргиликлари,
- 3 килолик қовун 6 долларга чиқиб, Ўзбекистонда сув текин неъматдан бебаҳра қолаётган қўшни тожикистонликлар армони.
* * *
Таҳририятмизга фарғоналик бир боғбон аёлдан мактуб келди. Бу аёл ўз исми ва манзилини ошкор этмаслигимизни сўраган. Мактубда айтилишича, унинг оиласи кўп йиллардан буён боғдорчилик билан шуғулланади. Бу оила колхоздан аввалига ширкат хўжалиги тарзида, кейинчалик кимошди савдоси орқали олинган кичиккина боққа сўнгги йиллар давомида у яшайдиган туман ички ишлар бошқармасининг раҳбари даъвогарлик қилмоқда.
Аёлнинг сўзларига кўра, бу даъво ҳам ноқонуний, милиция раҳбарининг ҳаракатлари ҳам ноқонуний. Бир неча бор бу аёл ва унинг оила-аъзолари эса калтаклаб ҳам кетилган. Биз мактубда ёзилган телефон рақами орқали Фарғонага сим қоқиб, аёл билан суҳбатлашдик.
“1999 йилдан бери ишлаб келаëтган бир боғимиз бор эди. Бу боғ аввал колхозники бўлган. Кейин бизга ўтказиб берилган. 2004 йили боғни кимошди савдосига қўйишди. Кимошди савдосида ариза қабул қилиш муддати битгандан кейин негадир битта амалдорнинг аризасини комиссия раиси қабул қилди. Ана шу ариза билан бош оғриғи бошланди.
Аризани топширган амалдор кимошди савдосида ютиб олди. “Мана мен ютиб олганман. Мана ҳокимни қарори. Мана комиссия раисининг қарори” деб бизни ишлаб турган жойимиздан ҳайдади. Устунбоп бўлиб турган дарахтларимизни кесиб ташлашди. Бизнинг тирикчилигимиз эса шу боғдан эди. Мен воқеа устидан президент отамизга хат ëздим. Сайëра Рашидовага хат ëзганимдан кейин Тошкентдан текширувчилар келиб, бизнинг ҳақлигимизни аниқлаб берди. Қайтадан боғни кимошди савдосига қўйди.
Мен бу гал 1 миллион 850 мингга сўмга ерни сотиб олдим. 15 кундан кейин эса комиссия раиси яна ноқонуний равишда боғни ҳалиги амалдорга ўтказиб берди. Еримни берасан, деб жанжал қилиб судга берди. Суд улар томон бўлиб, мени ноҳаққа чиқарди. Мен деҳқон бўлсам, бундан бошқа тирикчилик қиладиган жойим бўлмаса.
Ҳурматли президентимиз телевизорда ҳар 5 - 10 минутда “Боғми, узумзорми, бундай ерларнинг ҳаммасини ишлаб турган колхозчига ўтказиб беринг” деб айтаяпти. Суд президентнинг қарорини бажармай, ишни шунчаликка олиб борса? Бирортаси келиб “Ие, бу боғда ким ўтирибди?” дегани йўқ. Булар мени хонавайрон қилишди. Уларнинг ноҳақлигини аниқлаб бериш учун қўлимдаги ҳужжатларни жўнатмаган жойим қолмади.
“Эй инсонлар! Ахир мен деҳқонман, менга қаранглар” деб республика прокуратурасини олдида, Олий суд биноси олдида 25 кун йиғлаб ўтирдим. Ҳозирга келиб, колхозчидан ерни ноҳақ юлиб олишди. Камига улар судга ариза берди. Суд эса бизга 10 миллион сўм жарима солиб, бизни тўлашга мажбур қилаяпти ҳозир (йиғлайди..). Мен ишлаб туриб, давлат мулкини ҳалол юргизиб туриб, ноҳақликка учраяпман.
Хўжайиним шу ишнинг орқасидан уйдан кўчага чиқолмай қолди. Кимга бораримни ҳам билмай қолдим, тўғриси. Ҳозир ҳақиқат йўқлигидан афсусланиб кетаяпман. Бу амалдорлар эса поранинг эвазига шунчалик бебошлик қилаяпти, деб ўйлайман. Президент отамизнинг олдига бораймикин, дейман. Лкеинборганим билан унинг қабулига киргизишмаса, дейман яна.
* * *
Озодлик мухбири билан суҳбатлашган фарғоналик бошқа бир суҳбатдошимиз Рамазон ойида водийлик мусулмонлар учун муаммо бўлиб турган бир масала хусусида гап очди. Бу муаммо ҳалол таомлар сотадиган ошхоналарга маҳаллий раҳбарлар томонидан бўлаётган босимлар, хусусан, спиртли ичимликлар соттириш мажбурияти ҳақида.
“Фақат водийда эмас, балки Тошкентда ҳам жума намози ўқиладиган масжидлар олдида спиртли ичимликлар сотиш авваллари тўхтатилган эди. Яъни, шундай жойларда магазини, чойхонаси, ошхонаси бор одамлар “спиртли ичимликлар ичиш ман қилинади” деб ëзиб қўйишган. Лекин шуларга ҳам тазйиқ ўтказиш бошланди. “Нимага бу ëзувни қўйдинг? Олиб ташлайсан” деб айтишди.
Қурилаëтган катта-катта магазинларга спиртли ичимлик сотиш мажбурияти юкланаяпти. Мақсад эса, менимча, водийда диний йўналиш кучли бўлгани учун ароқ сотилишини йўлга қўйиб, одамларни бузиш йўлига ўтиш бўлса керак. Бу Рамазон ойи келгани билан боғлиқ эмас. Бу ҳолат кузатилаётганига анча бўлди”.
Фарғоналик суҳбатдошимиз муборак Рамазон ойида фарғоналик мусулмонларни қийнаб турган ҳалол ошхоналар масаласида ўз кузатувларини сўзлади. Водийдаги ҳалол емакхоналарга спиртли ичимликлар сотиш мажбурияти юкланаётгани ҳақида аввалги дастурларимизда ҳам хабар қилган эдик. Афтидан бу амалиёт ҳали ҳам кенг кўламда давом этмоқда.
* * *
Бу йил Душанбе бозорларида 3 килолик қовун 6 доллар бўлди. Сабаби, Тожикистоннинг ёмғирсиз келган баҳори мамлакатнинг чӯл зоналарида етиштириладиган оз миқдордаги қовунни ҳам кўкартирмади. Бунинг устига, Ўзбекистон томони ҳам чегарани ёпгани боис, машаққат билан Ӯзбекистондан олиб келинаётган қовун нархи осмонга чиқиб кетди. Ваҳолангки, Ўзбекистонда бу неъмат бу нархга солиштирганда сув текин.
Энг қизиғи, 6 долларлик қовун ҳам ҳаммага эмас, фақат топганга бор. Душанбелик мухбиримиз, мисол учун, яхши қовун излаб Душанбе шаҳридан 60 километр наридаги Турсунзода тумани марказий бозорига борди.
Нархларнинг бу қадар осмону фалакка чиққанини Умидахон исмли савдогар аëл шундай изоҳлайди.
“Полиз экинларини ўтказиш йўлида муаммо кўп. Битта КаМАЗ русумидаги машинага 3500 сомоний пул тўлаб, 1000 ёки 1200 та қовун юклайсиз. Ҳар битта қовунни устига 2,5 сомонийдан тўлайсиз. Ҳали яна сотадиган пештахтамиз учун ҳам патта ҳақи берамиз, солиқ тўлаймиз”.
Ўзбекистоннинг Жиззах туманида етиштирилган таъми асалдан ширин қовун кўпинча ўзбек-тожик чегара постидан ўтказилмай қолиб кетади, увол бўлади ва ўзбекистонлик деҳқонлар катта пулга куйиб қолаëтганига куйинади бу савдогар аёл.
“Божхона айтган пулни бермасанг, йўл ëпиқ, дейди. Деҳқон эса маҳсулотини сотиши керак. Қовун жуда борса, 3 кун туради. Деҳқон эса имкон қадар хорижга чиқаришга мажбур. Шу билан боласини боқади, ахир”.
Қовун сотиб олиш учун бозор айланган харидор — Нигорахон ая бу йил тожикистонликлар, дарҳақиқат, жуда қиммат нархда қовун олиб ейишга мажбур бўлаëтганини айтар экан, шундай дейди:
“Олдин ҳамма нарса арзон, тўкин эди. Ҳозир битта қовун 15 - 20 сомоний. Менга ўхшаган одамларнинг оиласи қовун сотиб ололмайди. Қовун ея олмаймиз, шекилли бу йил. Ўзбекистон билан чегара очилса, ҳаммамизга яхши. Олди-сотди ҳам йўлга қўйилиб, маҳсулот кўпаярди”.
Нигорахон ая ҳар гал икки давлат раҳбарлари сиëсий тадбирлар баҳона ўтган учрашувларда виза тартибини бекор қилишга келишиб олиниши ва деҳқонга ҳам, харидорга ҳам енгиллик берилишини кутадиган бу йил ҳам ҳам, одатдагидек, алданиб қолганини айтиб, афсус қилди.
“Мана раҳбарлар йиғилишди. Элни қийнаган шундай муаммоларни ҳал қилишса бўлардику. Ҳалқ шуни кутган эди раҳбарлардан. Лекин улар бу ишни қилишмади”.
Август-сентябр ойида, яъни ғарқ пишиқчиликда, Тожикистон бозорларида энг қиммат маҳсулот Ўзбекистондан олиб кирилаëтган қовун бўлди. Илгари 3 сомоний ëки 1 АҚШ долларига сотилган қовун ҳозирда 18 сомоний бўлди. Яъни, 6 баробарга қиммат.
* * *
Бу суҳбатлар чоғида мухбиримиз савдогарлик билан Ўзбекистонга бориб ўзбек чегарачиларининг ҳибсхонасига тушиб қолган бир аëл ҳам учради. Унинг кўргуликлари икки давлат ўртасидаги аянчли чегара манзарасининг яна бир кўриниши бўлди.
“Қовун-тарвуз учун Ўзбекистонга борган эдик. Ҳар куни 3000 сўмдан 5000 сўмгача ўзбек пулида пора олади. Пулини кейин берамиз, десак олиб бориб қамашади. Бир йигитнинг синглиси Сариосиëга келин бўлиб тушган экан. Ўзбекчани умуман билмайдиган билмас экан бу йигит. Чегарачилар эса ҳамма тожикистонликларни бирга қамаб қўйган эди. Ҳалиги тожик болани панжаранинг ичида шунақа уришдики. Менинг у болага роса раҳмим келди.
“Нимага сени ушлаб келишди?” деб сўрасам, “Синглимни кўргани келган эдим. Айбим шу. Ушлаб олишди” деди. У бечорани шунақа бақиртириб уришди. “Урманглар, юрагим ачишиб кетаяпти. Менинг юрагимни мазаси йўқ. Мана мен унинг учун жарима тўлайман” деб айтдим. Кечаси соат 3 га бориб, қовун сотадиган мижозларим пул тўлаб мени чиқариб олишди.
Менга ўхшаб ушланганларни Термиздаги Дайдихона, деган қамоқхонага олиб бориб ташлайди. У ерни биров билмайди ҳам. Ўша ëқда қамоқда бўлган аëллар “Ҳатто рўмолларимизни ечиб олишди. Кунига бир парча нон билан битта қалампир беришди” деб айтиб беришганда ҳайрон қолган эдим. У ëққа борсангиз худди пешонангизга “тожикистонлик” деб ëзиб қўйгандай, чегарачилар дарров танийди.
Бир куни эса визам бўлишига қарамасдан бир чегарачи мени ҳақорат қилаяпти. Кейин билсам, муҳр бошқа жойда экан. Шуни топа олмасдан мени сўкди. Ўзбекистоннинг милициялари шунақа сўконғички... Ўзбекистонликларга ҳам қийин аслида. Уларнинг давлати бой бўлгани билан халқи қашшоқ. Қашқадарëнинг баъзи жойларида егани нонни зўрға топишади. Чегара ўтказилгандан кейин кўпларининг уйини давлат бузиб ташлади. Кўпчилиги уйини шундай ташлаб чиқиб кетди. Иш йўқ. Тошкентга ва яна бошқа жойларга ишлагани кетишади”.
Тингловчи минбари эшиттиришининг бугунги сонидаги мурожаатлар мазмуни:
- Ҳақиқат излаб суд бинолари остонасида умрини ўтказаётган фарғоналик аёл арзи,
- Ҳалол дўконларга ароқ сотиш мажбурияти юкланганидан норизо мусулмон қайғуси,
- Ўзбекистонга савдогарлик қилгани бориб, чегарачилар қўлида ҳибсда ўтирган савдогар кўргиликлари,
- 3 килолик қовун 6 долларга чиқиб, Ўзбекистонда сув текин неъматдан бебаҳра қолаётган қўшни тожикистонликлар армони.
* * *
Таҳририятмизга фарғоналик бир боғбон аёлдан мактуб келди. Бу аёл ўз исми ва манзилини ошкор этмаслигимизни сўраган. Мактубда айтилишича, унинг оиласи кўп йиллардан буён боғдорчилик билан шуғулланади. Бу оила колхоздан аввалига ширкат хўжалиги тарзида, кейинчалик кимошди савдоси орқали олинган кичиккина боққа сўнгги йиллар давомида у яшайдиган туман ички ишлар бошқармасининг раҳбари даъвогарлик қилмоқда.
Аёлнинг сўзларига кўра, бу даъво ҳам ноқонуний, милиция раҳбарининг ҳаракатлари ҳам ноқонуний. Бир неча бор бу аёл ва унинг оила-аъзолари эса калтаклаб ҳам кетилган. Биз мактубда ёзилган телефон рақами орқали Фарғонага сим қоқиб, аёл билан суҳбатлашдик.
“1999 йилдан бери ишлаб келаëтган бир боғимиз бор эди. Бу боғ аввал колхозники бўлган. Кейин бизга ўтказиб берилган. 2004 йили боғни кимошди савдосига қўйишди. Кимошди савдосида ариза қабул қилиш муддати битгандан кейин негадир битта амалдорнинг аризасини комиссия раиси қабул қилди. Ана шу ариза билан бош оғриғи бошланди.
Аризани топширган амалдор кимошди савдосида ютиб олди. “Мана мен ютиб олганман. Мана ҳокимни қарори. Мана комиссия раисининг қарори” деб бизни ишлаб турган жойимиздан ҳайдади. Устунбоп бўлиб турган дарахтларимизни кесиб ташлашди. Бизнинг тирикчилигимиз эса шу боғдан эди. Мен воқеа устидан президент отамизга хат ëздим. Сайëра Рашидовага хат ëзганимдан кейин Тошкентдан текширувчилар келиб, бизнинг ҳақлигимизни аниқлаб берди. Қайтадан боғни кимошди савдосига қўйди.
Мен бу гал 1 миллион 850 мингга сўмга ерни сотиб олдим. 15 кундан кейин эса комиссия раиси яна ноқонуний равишда боғни ҳалиги амалдорга ўтказиб берди. Еримни берасан, деб жанжал қилиб судга берди. Суд улар томон бўлиб, мени ноҳаққа чиқарди. Мен деҳқон бўлсам, бундан бошқа тирикчилик қиладиган жойим бўлмаса.
Ҳурматли президентимиз телевизорда ҳар 5 - 10 минутда “Боғми, узумзорми, бундай ерларнинг ҳаммасини ишлаб турган колхозчига ўтказиб беринг” деб айтаяпти. Суд президентнинг қарорини бажармай, ишни шунчаликка олиб борса? Бирортаси келиб “Ие, бу боғда ким ўтирибди?” дегани йўқ. Булар мени хонавайрон қилишди. Уларнинг ноҳақлигини аниқлаб бериш учун қўлимдаги ҳужжатларни жўнатмаган жойим қолмади.
“Эй инсонлар! Ахир мен деҳқонман, менга қаранглар” деб республика прокуратурасини олдида, Олий суд биноси олдида 25 кун йиғлаб ўтирдим. Ҳозирга келиб, колхозчидан ерни ноҳақ юлиб олишди. Камига улар судга ариза берди. Суд эса бизга 10 миллион сўм жарима солиб, бизни тўлашга мажбур қилаяпти ҳозир (йиғлайди..). Мен ишлаб туриб, давлат мулкини ҳалол юргизиб туриб, ноҳақликка учраяпман.
Хўжайиним шу ишнинг орқасидан уйдан кўчага чиқолмай қолди. Кимга бораримни ҳам билмай қолдим, тўғриси. Ҳозир ҳақиқат йўқлигидан афсусланиб кетаяпман. Бу амалдорлар эса поранинг эвазига шунчалик бебошлик қилаяпти, деб ўйлайман. Президент отамизнинг олдига бораймикин, дейман. Лкеинборганим билан унинг қабулига киргизишмаса, дейман яна.
* * *
Озодлик мухбири билан суҳбатлашган фарғоналик бошқа бир суҳбатдошимиз Рамазон ойида водийлик мусулмонлар учун муаммо бўлиб турган бир масала хусусида гап очди. Бу муаммо ҳалол таомлар сотадиган ошхоналарга маҳаллий раҳбарлар томонидан бўлаётган босимлар, хусусан, спиртли ичимликлар соттириш мажбурияти ҳақида.
“Фақат водийда эмас, балки Тошкентда ҳам жума намози ўқиладиган масжидлар олдида спиртли ичимликлар сотиш авваллари тўхтатилган эди. Яъни, шундай жойларда магазини, чойхонаси, ошхонаси бор одамлар “спиртли ичимликлар ичиш ман қилинади” деб ëзиб қўйишган. Лекин шуларга ҳам тазйиқ ўтказиш бошланди. “Нимага бу ëзувни қўйдинг? Олиб ташлайсан” деб айтишди.
Қурилаëтган катта-катта магазинларга спиртли ичимлик сотиш мажбурияти юкланаяпти. Мақсад эса, менимча, водийда диний йўналиш кучли бўлгани учун ароқ сотилишини йўлга қўйиб, одамларни бузиш йўлига ўтиш бўлса керак. Бу Рамазон ойи келгани билан боғлиқ эмас. Бу ҳолат кузатилаётганига анча бўлди”.
Фарғоналик суҳбатдошимиз муборак Рамазон ойида фарғоналик мусулмонларни қийнаб турган ҳалол ошхоналар масаласида ўз кузатувларини сўзлади. Водийдаги ҳалол емакхоналарга спиртли ичимликлар сотиш мажбурияти юкланаётгани ҳақида аввалги дастурларимизда ҳам хабар қилган эдик. Афтидан бу амалиёт ҳали ҳам кенг кўламда давом этмоқда.
* * *
Бу йил Душанбе бозорларида 3 килолик қовун 6 доллар бўлди. Сабаби, Тожикистоннинг ёмғирсиз келган баҳори мамлакатнинг чӯл зоналарида етиштириладиган оз миқдордаги қовунни ҳам кўкартирмади. Бунинг устига, Ўзбекистон томони ҳам чегарани ёпгани боис, машаққат билан Ӯзбекистондан олиб келинаётган қовун нархи осмонга чиқиб кетди. Ваҳолангки, Ўзбекистонда бу неъмат бу нархга солиштирганда сув текин.
Энг қизиғи, 6 долларлик қовун ҳам ҳаммага эмас, фақат топганга бор. Душанбелик мухбиримиз, мисол учун, яхши қовун излаб Душанбе шаҳридан 60 километр наридаги Турсунзода тумани марказий бозорига борди.
Нархларнинг бу қадар осмону фалакка чиққанини Умидахон исмли савдогар аëл шундай изоҳлайди.
“Полиз экинларини ўтказиш йўлида муаммо кўп. Битта КаМАЗ русумидаги машинага 3500 сомоний пул тўлаб, 1000 ёки 1200 та қовун юклайсиз. Ҳар битта қовунни устига 2,5 сомонийдан тўлайсиз. Ҳали яна сотадиган пештахтамиз учун ҳам патта ҳақи берамиз, солиқ тўлаймиз”.
Ўзбекистоннинг Жиззах туманида етиштирилган таъми асалдан ширин қовун кўпинча ўзбек-тожик чегара постидан ўтказилмай қолиб кетади, увол бўлади ва ўзбекистонлик деҳқонлар катта пулга куйиб қолаëтганига куйинади бу савдогар аёл.
“Божхона айтган пулни бермасанг, йўл ëпиқ, дейди. Деҳқон эса маҳсулотини сотиши керак. Қовун жуда борса, 3 кун туради. Деҳқон эса имкон қадар хорижга чиқаришга мажбур. Шу билан боласини боқади, ахир”.
Қовун сотиб олиш учун бозор айланган харидор — Нигорахон ая бу йил тожикистонликлар, дарҳақиқат, жуда қиммат нархда қовун олиб ейишга мажбур бўлаëтганини айтар экан, шундай дейди:
“Олдин ҳамма нарса арзон, тўкин эди. Ҳозир битта қовун 15 - 20 сомоний. Менга ўхшаган одамларнинг оиласи қовун сотиб ололмайди. Қовун ея олмаймиз, шекилли бу йил. Ўзбекистон билан чегара очилса, ҳаммамизга яхши. Олди-сотди ҳам йўлга қўйилиб, маҳсулот кўпаярди”.
Нигорахон ая ҳар гал икки давлат раҳбарлари сиëсий тадбирлар баҳона ўтган учрашувларда виза тартибини бекор қилишга келишиб олиниши ва деҳқонга ҳам, харидорга ҳам енгиллик берилишини кутадиган бу йил ҳам ҳам, одатдагидек, алданиб қолганини айтиб, афсус қилди.
“Мана раҳбарлар йиғилишди. Элни қийнаган шундай муаммоларни ҳал қилишса бўлардику. Ҳалқ шуни кутган эди раҳбарлардан. Лекин улар бу ишни қилишмади”.
Август-сентябр ойида, яъни ғарқ пишиқчиликда, Тожикистон бозорларида энг қиммат маҳсулот Ўзбекистондан олиб кирилаëтган қовун бўлди. Илгари 3 сомоний ëки 1 АҚШ долларига сотилган қовун ҳозирда 18 сомоний бўлди. Яъни, 6 баробарга қиммат.
* * *
Бу суҳбатлар чоғида мухбиримиз савдогарлик билан Ўзбекистонга бориб ўзбек чегарачиларининг ҳибсхонасига тушиб қолган бир аëл ҳам учради. Унинг кўргуликлари икки давлат ўртасидаги аянчли чегара манзарасининг яна бир кўриниши бўлди.
“Қовун-тарвуз учун Ўзбекистонга борган эдик. Ҳар куни 3000 сўмдан 5000 сўмгача ўзбек пулида пора олади. Пулини кейин берамиз, десак олиб бориб қамашади. Бир йигитнинг синглиси Сариосиëга келин бўлиб тушган экан. Ўзбекчани умуман билмайдиган билмас экан бу йигит. Чегарачилар эса ҳамма тожикистонликларни бирга қамаб қўйган эди. Ҳалиги тожик болани панжаранинг ичида шунақа уришдики. Менинг у болага роса раҳмим келди.
“Нимага сени ушлаб келишди?” деб сўрасам, “Синглимни кўргани келган эдим. Айбим шу. Ушлаб олишди” деди. У бечорани шунақа бақиртириб уришди. “Урманглар, юрагим ачишиб кетаяпти. Менинг юрагимни мазаси йўқ. Мана мен унинг учун жарима тўлайман” деб айтдим. Кечаси соат 3 га бориб, қовун сотадиган мижозларим пул тўлаб мени чиқариб олишди.
Менга ўхшаб ушланганларни Термиздаги Дайдихона, деган қамоқхонага олиб бориб ташлайди. У ерни биров билмайди ҳам. Ўша ëқда қамоқда бўлган аëллар “Ҳатто рўмолларимизни ечиб олишди. Кунига бир парча нон билан битта қалампир беришди” деб айтиб беришганда ҳайрон қолган эдим. У ëққа борсангиз худди пешонангизга “тожикистонлик” деб ëзиб қўйгандай, чегарачилар дарров танийди.
Бир куни эса визам бўлишига қарамасдан бир чегарачи мени ҳақорат қилаяпти. Кейин билсам, муҳр бошқа жойда экан. Шуни топа олмасдан мени сўкди. Ўзбекистоннинг милициялари шунақа сўконғички... Ўзбекистонликларга ҳам қийин аслида. Уларнинг давлати бой бўлгани билан халқи қашшоқ. Қашқадарëнинг баъзи жойларида егани нонни зўрға топишади. Чегара ўтказилгандан кейин кўпларининг уйини давлат бузиб ташлади. Кўпчилиги уйини шундай ташлаб чиқиб кетди. Иш йўқ. Тошкентга ва яна бошқа жойларга ишлагани кетишади”.
Тингловчи минбари эшиттиришининг бугунги сонидаги мурожаатлар мазмуни:
- Ҳақиқат излаб суд бинолари остонасида умрини ўтказаётган фарғоналик аёл арзи,
- Ҳалол дўконларга ароқ сотиш мажбурияти юкланганидан норизо мусулмон қайғуси,
- Ўзбекистонга савдогарлик қилгани бориб, чегарачилар қўлида ҳибсда ўтирган савдогар кўргиликлари,
- 3 килолик қовун 6 долларга чиқиб, Ўзбекистонда сув текин неъматдан бебаҳра қолаётган қўшни тожикистонликлар армони.
* * *
Таҳририятмизга фарғоналик бир боғбон аёлдан мактуб келди. Бу аёл ўз исми ва манзилини ошкор этмаслигимизни сўраган. Мактубда айтилишича, унинг оиласи кўп йиллардан буён боғдорчилик билан шуғулланади. Бу оила колхоздан аввалига ширкат хўжалиги тарзида, кейинчалик кимошди савдоси орқали олинган кичиккина боққа сўнгги йиллар давомида у яшайдиган туман ички ишлар бошқармасининг раҳбари даъвогарлик қилмоқда.
Аёлнинг сўзларига кўра, бу даъво ҳам ноқонуний, милиция раҳбарининг ҳаракатлари ҳам ноқонуний. Бир неча бор бу аёл ва унинг оила-аъзолари эса калтаклаб ҳам кетилган. Биз мактубда ёзилган телефон рақами орқали Фарғонага сим қоқиб, аёл билан суҳбатлашдик.
“1999 йилдан бери ишлаб келаëтган бир боғимиз бор эди. Бу боғ аввал колхозники бўлган. Кейин бизга ўтказиб берилган. 2004 йили боғни кимошди савдосига қўйишди. Кимошди савдосида ариза қабул қилиш муддати битгандан кейин негадир битта амалдорнинг аризасини комиссия раиси қабул қилди. Ана шу ариза билан бош оғриғи бошланди.
Аризани топширган амалдор кимошди савдосида ютиб олди. “Мана мен ютиб олганман. Мана ҳокимни қарори. Мана комиссия раисининг қарори” деб бизни ишлаб турган жойимиздан ҳайдади. Устунбоп бўлиб турган дарахтларимизни кесиб ташлашди. Бизнинг тирикчилигимиз эса шу боғдан эди. Мен воқеа устидан президент отамизга хат ëздим. Сайëра Рашидовага хат ëзганимдан кейин Тошкентдан текширувчилар келиб, бизнинг ҳақлигимизни аниқлаб берди. Қайтадан боғни кимошди савдосига қўйди.
Мен бу гал 1 миллион 850 мингга сўмга ерни сотиб олдим. 15 кундан кейин эса комиссия раиси яна ноқонуний равишда боғни ҳалиги амалдорга ўтказиб берди. Еримни берасан, деб жанжал қилиб судга берди. Суд улар томон бўлиб, мени ноҳаққа чиқарди. Мен деҳқон бўлсам, бундан бошқа тирикчилик қиладиган жойим бўлмаса.
Ҳурматли президентимиз телевизорда ҳар 5 - 10 минутда “Боғми, узумзорми, бундай ерларнинг ҳаммасини ишлаб турган колхозчига ўтказиб беринг” деб айтаяпти. Суд президентнинг қарорини бажармай, ишни шунчаликка олиб борса? Бирортаси келиб “Ие, бу боғда ким ўтирибди?” дегани йўқ. Булар мени хонавайрон қилишди. Уларнинг ноҳақлигини аниқлаб бериш учун қўлимдаги ҳужжатларни жўнатмаган жойим қолмади.
“Эй инсонлар! Ахир мен деҳқонман, менга қаранглар” деб республика прокуратурасини олдида, Олий суд биноси олдида 25 кун йиғлаб ўтирдим. Ҳозирга келиб, колхозчидан ерни ноҳақ юлиб олишди. Камига улар судга ариза берди. Суд эса бизга 10 миллион сўм жарима солиб, бизни тўлашга мажбур қилаяпти ҳозир (йиғлайди..). Мен ишлаб туриб, давлат мулкини ҳалол юргизиб туриб, ноҳақликка учраяпман.
Хўжайиним шу ишнинг орқасидан уйдан кўчага чиқолмай қолди. Кимга бораримни ҳам билмай қолдим, тўғриси. Ҳозир ҳақиқат йўқлигидан афсусланиб кетаяпман. Бу амалдорлар эса поранинг эвазига шунчалик бебошлик қилаяпти, деб ўйлайман. Президент отамизнинг олдига бораймикин, дейман. Лкеинборганим билан унинг қабулига киргизишмаса, дейман яна.
* * *
Озодлик мухбири билан суҳбатлашган фарғоналик бошқа бир суҳбатдошимиз Рамазон ойида водийлик мусулмонлар учун муаммо бўлиб турган бир масала хусусида гап очди. Бу муаммо ҳалол таомлар сотадиган ошхоналарга маҳаллий раҳбарлар томонидан бўлаётган босимлар, хусусан, спиртли ичимликлар соттириш мажбурияти ҳақида.
“Фақат водийда эмас, балки Тошкентда ҳам жума намози ўқиладиган масжидлар олдида спиртли ичимликлар сотиш авваллари тўхтатилган эди. Яъни, шундай жойларда магазини, чойхонаси, ошхонаси бор одамлар “спиртли ичимликлар ичиш ман қилинади” деб ëзиб қўйишган. Лекин шуларга ҳам тазйиқ ўтказиш бошланди. “Нимага бу ëзувни қўйдинг? Олиб ташлайсан” деб айтишди.
Қурилаëтган катта-катта магазинларга спиртли ичимлик сотиш мажбурияти юкланаяпти. Мақсад эса, менимча, водийда диний йўналиш кучли бўлгани учун ароқ сотилишини йўлга қўйиб, одамларни бузиш йўлига ўтиш бўлса керак. Бу Рамазон ойи келгани билан боғлиқ эмас. Бу ҳолат кузатилаётганига анча бўлди”.
Фарғоналик суҳбатдошимиз муборак Рамазон ойида фарғоналик мусулмонларни қийнаб турган ҳалол ошхоналар масаласида ўз кузатувларини сўзлади. Водийдаги ҳалол емакхоналарга спиртли ичимликлар сотиш мажбурияти юкланаётгани ҳақида аввалги дастурларимизда ҳам хабар қилган эдик. Афтидан бу амалиёт ҳали ҳам кенг кўламда давом этмоқда.
* * *
Бу йил Душанбе бозорларида 3 килолик қовун 6 доллар бўлди. Сабаби, Тожикистоннинг ёмғирсиз келган баҳори мамлакатнинг чӯл зоналарида етиштириладиган оз миқдордаги қовунни ҳам кўкартирмади. Бунинг устига, Ўзбекистон томони ҳам чегарани ёпгани боис, машаққат билан Ӯзбекистондан олиб келинаётган қовун нархи осмонга чиқиб кетди. Ваҳолангки, Ўзбекистонда бу неъмат бу нархга солиштирганда сув текин.
Энг қизиғи, 6 долларлик қовун ҳам ҳаммага эмас, фақат топганга бор. Душанбелик мухбиримиз, мисол учун, яхши қовун излаб Душанбе шаҳридан 60 километр наридаги Турсунзода тумани марказий бозорига борди.
Нархларнинг бу қадар осмону фалакка чиққанини Умидахон исмли савдогар аëл шундай изоҳлайди.
“Полиз экинларини ўтказиш йўлида муаммо кўп. Битта КаМАЗ русумидаги машинага 3500 сомоний пул тўлаб, 1000 ёки 1200 та қовун юклайсиз. Ҳар битта қовунни устига 2,5 сомонийдан тўлайсиз. Ҳали яна сотадиган пештахтамиз учун ҳам патта ҳақи берамиз, солиқ тўлаймиз”.
Ўзбекистоннинг Жиззах туманида етиштирилган таъми асалдан ширин қовун кўпинча ўзбек-тожик чегара постидан ўтказилмай қолиб кетади, увол бўлади ва ўзбекистонлик деҳқонлар катта пулга куйиб қолаëтганига куйинади бу савдогар аёл.
“Божхона айтган пулни бермасанг, йўл ëпиқ, дейди. Деҳқон эса маҳсулотини сотиши керак. Қовун жуда борса, 3 кун туради. Деҳқон эса имкон қадар хорижга чиқаришга мажбур. Шу билан боласини боқади, ахир”.
Қовун сотиб олиш учун бозор айланган харидор — Нигорахон ая бу йил тожикистонликлар, дарҳақиқат, жуда қиммат нархда қовун олиб ейишга мажбур бўлаëтганини айтар экан, шундай дейди:
“Олдин ҳамма нарса арзон, тўкин эди. Ҳозир битта қовун 15 - 20 сомоний. Менга ўхшаган одамларнинг оиласи қовун сотиб ололмайди. Қовун ея олмаймиз, шекилли бу йил. Ўзбекистон билан чегара очилса, ҳаммамизга яхши. Олди-сотди ҳам йўлга қўйилиб, маҳсулот кўпаярди”.
Нигорахон ая ҳар гал икки давлат раҳбарлари сиëсий тадбирлар баҳона ўтган учрашувларда виза тартибини бекор қилишга келишиб олиниши ва деҳқонга ҳам, харидорга ҳам енгиллик берилишини кутадиган бу йил ҳам ҳам, одатдагидек, алданиб қолганини айтиб, афсус қилди.
“Мана раҳбарлар йиғилишди. Элни қийнаган шундай муаммоларни ҳал қилишса бўлардику. Ҳалқ шуни кутган эди раҳбарлардан. Лекин улар бу ишни қилишмади”.
Август-сентябр ойида, яъни ғарқ пишиқчиликда, Тожикистон бозорларида энг қиммат маҳсулот Ўзбекистондан олиб кирилаëтган қовун бўлди. Илгари 3 сомоний ëки 1 АҚШ долларига сотилган қовун ҳозирда 18 сомоний бўлди. Яъни, 6 баробарга қиммат.
* * *
Бу суҳбатлар чоғида мухбиримиз савдогарлик билан Ўзбекистонга бориб ўзбек чегарачиларининг ҳибсхонасига тушиб қолган бир аëл ҳам учради. Унинг кўргуликлари икки давлат ўртасидаги аянчли чегара манзарасининг яна бир кўриниши бўлди.
“Қовун-тарвуз учун Ўзбекистонга борган эдик. Ҳар куни 3000 сўмдан 5000 сўмгача ўзбек пулида пора олади. Пулини кейин берамиз, десак олиб бориб қамашади. Бир йигитнинг синглиси Сариосиëга келин бўлиб тушган экан. Ўзбекчани умуман билмайдиган билмас экан бу йигит. Чегарачилар эса ҳамма тожикистонликларни бирга қамаб қўйган эди. Ҳалиги тожик болани панжаранинг ичида шунақа уришдики. Менинг у болага роса раҳмим келди.
“Нимага сени ушлаб келишди?” деб сўрасам, “Синглимни кўргани келган эдим. Айбим шу. Ушлаб олишди” деди. У бечорани шунақа бақиртириб уришди. “Урманглар, юрагим ачишиб кетаяпти. Менинг юрагимни мазаси йўқ. Мана мен унинг учун жарима тўлайман” деб айтдим. Кечаси соат 3 га бориб, қовун сотадиган мижозларим пул тўлаб мени чиқариб олишди.
Менга ўхшаб ушланганларни Термиздаги Дайдихона, деган қамоқхонага олиб бориб ташлайди. У ерни биров билмайди ҳам. Ўша ëқда қамоқда бўлган аëллар “Ҳатто рўмолларимизни ечиб олишди. Кунига бир парча нон билан битта қалампир беришди” деб айтиб беришганда ҳайрон қолган эдим. У ëққа борсангиз худди пешонангизга “тожикистонлик” деб ëзиб қўйгандай, чегарачилар дарров танийди.
Бир куни эса визам бўлишига қарамасдан бир чегарачи мени ҳақорат қилаяпти. Кейин билсам, муҳр бошқа жойда экан. Шуни топа олмасдан мени сўкди. Ўзбекистоннинг милициялари шунақа сўконғички... Ўзбекистонликларга ҳам қийин аслида. Уларнинг давлати бой бўлгани билан халқи қашшоқ. Қашқадарëнинг баъзи жойларида егани нонни зўрға топишади. Чегара ўтказилгандан кейин кўпларининг уйини давлат бузиб ташлади. Кўпчилиги уйини шундай ташлаб чиқиб кетди. Иш йўқ. Тошкентга ва яна бошқа жойларга ишлагани кетишади”.
Тингловчи минбари эшиттиришининг бугунги сонидаги мурожаатлар мазмуни:
- Ҳақиқат излаб суд бинолари остонасида умрини ўтказаётган фарғоналик аёл арзи,
- Ҳалол дўконларга ароқ сотиш мажбурияти юкланганидан норизо мусулмон қайғуси,
- Ўзбекистонга савдогарлик қилгани бориб, чегарачилар қўлида ҳибсда ўтирган савдогар кўргиликлари,
- 3 килолик қовун 6 долларга чиқиб, Ўзбекистонда сув текин неъматдан бебаҳра қолаётган қўшни тожикистонликлар армони.
* * *
Таҳририятмизга фарғоналик бир боғбон аёлдан мактуб келди. Бу аёл ўз исми ва манзилини ошкор этмаслигимизни сўраган. Мактубда айтилишича, унинг оиласи кўп йиллардан буён боғдорчилик билан шуғулланади. Бу оила колхоздан аввалига ширкат хўжалиги тарзида, кейинчалик кимошди савдоси орқали олинган кичиккина боққа сўнгги йиллар давомида у яшайдиган туман ички ишлар бошқармасининг раҳбари даъвогарлик қилмоқда.
Аёлнинг сўзларига кўра, бу даъво ҳам ноқонуний, милиция раҳбарининг ҳаракатлари ҳам ноқонуний. Бир неча бор бу аёл ва унинг оила-аъзолари эса калтаклаб ҳам кетилган. Биз мактубда ёзилган телефон рақами орқали Фарғонага сим қоқиб, аёл билан суҳбатлашдик.
“1999 йилдан бери ишлаб келаëтган бир боғимиз бор эди. Бу боғ аввал колхозники бўлган. Кейин бизга ўтказиб берилган. 2004 йили боғни кимошди савдосига қўйишди. Кимошди савдосида ариза қабул қилиш муддати битгандан кейин негадир битта амалдорнинг аризасини комиссия раиси қабул қилди. Ана шу ариза билан бош оғриғи бошланди.
Аризани топширган амалдор кимошди савдосида ютиб олди. “Мана мен ютиб олганман. Мана ҳокимни қарори. Мана комиссия раисининг қарори” деб бизни ишлаб турган жойимиздан ҳайдади. Устунбоп бўлиб турган дарахтларимизни кесиб ташлашди. Бизнинг тирикчилигимиз эса шу боғдан эди. Мен воқеа устидан президент отамизга хат ëздим. Сайëра Рашидовага хат ëзганимдан кейин Тошкентдан текширувчилар келиб, бизнинг ҳақлигимизни аниқлаб берди. Қайтадан боғни кимошди савдосига қўйди.
Мен бу гал 1 миллион 850 мингга сўмга ерни сотиб олдим. 15 кундан кейин эса комиссия раиси яна ноқонуний равишда боғни ҳалиги амалдорга ўтказиб берди. Еримни берасан, деб жанжал қилиб судга берди. Суд улар томон бўлиб, мени ноҳаққа чиқарди. Мен деҳқон бўлсам, бундан бошқа тирикчилик қиладиган жойим бўлмаса.
Ҳурматли президентимиз телевизорда ҳар 5 - 10 минутда “Боғми, узумзорми, бундай ерларнинг ҳаммасини ишлаб турган колхозчига ўтказиб беринг” деб айтаяпти. Суд президентнинг қарорини бажармай, ишни шунчаликка олиб борса? Бирортаси келиб “Ие, бу боғда ким ўтирибди?” дегани йўқ. Булар мени хонавайрон қилишди. Уларнинг ноҳақлигини аниқлаб бериш учун қўлимдаги ҳужжатларни жўнатмаган жойим қолмади.
“Эй инсонлар! Ахир мен деҳқонман, менга қаранглар” деб республика прокуратурасини олдида, Олий суд биноси олдида 25 кун йиғлаб ўтирдим. Ҳозирга келиб, колхозчидан ерни ноҳақ юлиб олишди. Камига улар судга ариза берди. Суд эса бизга 10 миллион сўм жарима солиб, бизни тўлашга мажбур қилаяпти ҳозир (йиғлайди..). Мен ишлаб туриб, давлат мулкини ҳалол юргизиб туриб, ноҳақликка учраяпман.
Хўжайиним шу ишнинг орқасидан уйдан кўчага чиқолмай қолди. Кимга бораримни ҳам билмай қолдим, тўғриси. Ҳозир ҳақиқат йўқлигидан афсусланиб кетаяпман. Бу амалдорлар эса поранинг эвазига шунчалик бебошлик қилаяпти, деб ўйлайман. Президент отамизнинг олдига бораймикин, дейман. Лкеинборганим билан унинг қабулига киргизишмаса, дейман яна.
* * *
Озодлик мухбири билан суҳбатлашган фарғоналик бошқа бир суҳбатдошимиз Рамазон ойида водийлик мусулмонлар учун муаммо бўлиб турган бир масала хусусида гап очди. Бу муаммо ҳалол таомлар сотадиган ошхоналарга маҳаллий раҳбарлар томонидан бўлаётган босимлар, хусусан, спиртли ичимликлар соттириш мажбурияти ҳақида.
“Фақат водийда эмас, балки Тошкентда ҳам жума намози ўқиладиган масжидлар олдида спиртли ичимликлар сотиш авваллари тўхтатилган эди. Яъни, шундай жойларда магазини, чойхонаси, ошхонаси бор одамлар “спиртли ичимликлар ичиш ман қилинади” деб ëзиб қўйишган. Лекин шуларга ҳам тазйиқ ўтказиш бошланди. “Нимага бу ëзувни қўйдинг? Олиб ташлайсан” деб айтишди.
Қурилаëтган катта-катта магазинларга спиртли ичимлик сотиш мажбурияти юкланаяпти. Мақсад эса, менимча, водийда диний йўналиш кучли бўлгани учун ароқ сотилишини йўлга қўйиб, одамларни бузиш йўлига ўтиш бўлса керак. Бу Рамазон ойи келгани билан боғлиқ эмас. Бу ҳолат кузатилаётганига анча бўлди”.
Фарғоналик суҳбатдошимиз муборак Рамазон ойида фарғоналик мусулмонларни қийнаб турган ҳалол ошхоналар масаласида ўз кузатувларини сўзлади. Водийдаги ҳалол емакхоналарга спиртли ичимликлар сотиш мажбурияти юкланаётгани ҳақида аввалги дастурларимизда ҳам хабар қилган эдик. Афтидан бу амалиёт ҳали ҳам кенг кўламда давом этмоқда.
* * *
Бу йил Душанбе бозорларида 3 килолик қовун 6 доллар бўлди. Сабаби, Тожикистоннинг ёмғирсиз келган баҳори мамлакатнинг чӯл зоналарида етиштириладиган оз миқдордаги қовунни ҳам кўкартирмади. Бунинг устига, Ўзбекистон томони ҳам чегарани ёпгани боис, машаққат билан Ӯзбекистондан олиб келинаётган қовун нархи осмонга чиқиб кетди. Ваҳолангки, Ўзбекистонда бу неъмат бу нархга солиштирганда сув текин.
Энг қизиғи, 6 долларлик қовун ҳам ҳаммага эмас, фақат топганга бор. Душанбелик мухбиримиз, мисол учун, яхши қовун излаб Душанбе шаҳридан 60 километр наридаги Турсунзода тумани марказий бозорига борди.
Нархларнинг бу қадар осмону фалакка чиққанини Умидахон исмли савдогар аëл шундай изоҳлайди.
“Полиз экинларини ўтказиш йўлида муаммо кўп. Битта КаМАЗ русумидаги машинага 3500 сомоний пул тўлаб, 1000 ёки 1200 та қовун юклайсиз. Ҳар битта қовунни устига 2,5 сомонийдан тўлайсиз. Ҳали яна сотадиган пештахтамиз учун ҳам патта ҳақи берамиз, солиқ тўлаймиз”.
Ўзбекистоннинг Жиззах туманида етиштирилган таъми асалдан ширин қовун кўпинча ўзбек-тожик чегара постидан ўтказилмай қолиб кетади, увол бўлади ва ўзбекистонлик деҳқонлар катта пулга куйиб қолаëтганига куйинади бу савдогар аёл.
“Божхона айтган пулни бермасанг, йўл ëпиқ, дейди. Деҳқон эса маҳсулотини сотиши керак. Қовун жуда борса, 3 кун туради. Деҳқон эса имкон қадар хорижга чиқаришга мажбур. Шу билан боласини боқади, ахир”.
Қовун сотиб олиш учун бозор айланган харидор — Нигорахон ая бу йил тожикистонликлар, дарҳақиқат, жуда қиммат нархда қовун олиб ейишга мажбур бўлаëтганини айтар экан, шундай дейди:
“Олдин ҳамма нарса арзон, тўкин эди. Ҳозир битта қовун 15 - 20 сомоний. Менга ўхшаган одамларнинг оиласи қовун сотиб ололмайди. Қовун ея олмаймиз, шекилли бу йил. Ўзбекистон билан чегара очилса, ҳаммамизга яхши. Олди-сотди ҳам йўлга қўйилиб, маҳсулот кўпаярди”.
Нигорахон ая ҳар гал икки давлат раҳбарлари сиëсий тадбирлар баҳона ўтган учрашувларда виза тартибини бекор қилишга келишиб олиниши ва деҳқонга ҳам, харидорга ҳам енгиллик берилишини кутадиган бу йил ҳам ҳам, одатдагидек, алданиб қолганини айтиб, афсус қилди.
“Мана раҳбарлар йиғилишди. Элни қийнаган шундай муаммоларни ҳал қилишса бўлардику. Ҳалқ шуни кутган эди раҳбарлардан. Лекин улар бу ишни қилишмади”.
Август-сентябр ойида, яъни ғарқ пишиқчиликда, Тожикистон бозорларида энг қиммат маҳсулот Ўзбекистондан олиб кирилаëтган қовун бўлди. Илгари 3 сомоний ëки 1 АҚШ долларига сотилган қовун ҳозирда 18 сомоний бўлди. Яъни, 6 баробарга қиммат.
* * *
Бу суҳбатлар чоғида мухбиримиз савдогарлик билан Ўзбекистонга бориб ўзбек чегарачиларининг ҳибсхонасига тушиб қолган бир аëл ҳам учради. Унинг кўргуликлари икки давлат ўртасидаги аянчли чегара манзарасининг яна бир кўриниши бўлди.
“Қовун-тарвуз учун Ўзбекистонга борган эдик. Ҳар куни 3000 сўмдан 5000 сўмгача ўзбек пулида пора олади. Пулини кейин берамиз, десак олиб бориб қамашади. Бир йигитнинг синглиси Сариосиëга келин бўлиб тушган экан. Ўзбекчани умуман билмайдиган билмас экан бу йигит. Чегарачилар эса ҳамма тожикистонликларни бирга қамаб қўйган эди. Ҳалиги тожик болани панжаранинг ичида шунақа уришдики. Менинг у болага роса раҳмим келди.
“Нимага сени ушлаб келишди?” деб сўрасам, “Синглимни кўргани келган эдим. Айбим шу. Ушлаб олишди” деди. У бечорани шунақа бақиртириб уришди. “Урманглар, юрагим ачишиб кетаяпти. Менинг юрагимни мазаси йўқ. Мана мен унинг учун жарима тўлайман” деб айтдим. Кечаси соат 3 га бориб, қовун сотадиган мижозларим пул тўлаб мени чиқариб олишди.
Менга ўхшаб ушланганларни Термиздаги Дайдихона, деган қамоқхонага олиб бориб ташлайди. У ерни биров билмайди ҳам. Ўша ëқда қамоқда бўлган аëллар “Ҳатто рўмолларимизни ечиб олишди. Кунига бир парча нон билан битта қалампир беришди” деб айтиб беришганда ҳайрон қолган эдим. У ëққа борсангиз худди пешонангизга “тожикистонлик” деб ëзиб қўйгандай, чегарачилар дарров танийди.
Бир куни эса визам бўлишига қарамасдан бир чегарачи мени ҳақорат қилаяпти. Кейин билсам, муҳр бошқа жойда экан. Шуни топа олмасдан мени сўкди. Ўзбекистоннинг милициялари шунақа сўконғички... Ўзбекистонликларга ҳам қийин аслида. Уларнинг давлати бой бўлгани билан халқи қашшоқ. Қашқадарëнинг баъзи жойларида егани нонни зўрға топишади. Чегара ўтказилгандан кейин кўпларининг уйини давлат бузиб ташлади. Кўпчилиги уйини шундай ташлаб чиқиб кетди. Иш йўқ. Тошкентга ва яна бошқа жойларга ишлагани кетишади”.
Тингловчи минбари эшиттиришининг бугунги сонидаги мурожаатлар мазмуни:
- Ҳақиқат излаб суд бинолари остонасида умрини ўтказаётган фарғоналик аёл арзи,
- Ҳалол дўконларга ароқ сотиш мажбурияти юкланганидан норизо мусулмон қайғуси,
- Ўзбекистонга савдогарлик қилгани бориб, чегарачилар қўлида ҳибсда ўтирган савдогар кўргиликлари,
- 3 килолик қовун 6 долларга чиқиб, Ўзбекистонда сув текин неъматдан бебаҳра қолаётган қўшни тожикистонликлар армони.
* * *
Таҳририятмизга фарғоналик бир боғбон аёлдан мактуб келди. Бу аёл ўз исми ва манзилини ошкор этмаслигимизни сўраган. Мактубда айтилишича, унинг оиласи кўп йиллардан буён боғдорчилик билан шуғулланади. Бу оила колхоздан аввалига ширкат хўжалиги тарзида, кейинчалик кимошди савдоси орқали олинган кичиккина боққа сўнгги йиллар давомида у яшайдиган туман ички ишлар бошқармасининг раҳбари даъвогарлик қилмоқда.
Аёлнинг сўзларига кўра, бу даъво ҳам ноқонуний, милиция раҳбарининг ҳаракатлари ҳам ноқонуний. Бир неча бор бу аёл ва унинг оила-аъзолари эса калтаклаб ҳам кетилган. Биз мактубда ёзилган телефон рақами орқали Фарғонага сим қоқиб, аёл билан суҳбатлашдик.
“1999 йилдан бери ишлаб келаëтган бир боғимиз бор эди. Бу боғ аввал колхозники бўлган. Кейин бизга ўтказиб берилган. 2004 йили боғни кимошди савдосига қўйишди. Кимошди савдосида ариза қабул қилиш муддати битгандан кейин негадир битта амалдорнинг аризасини комиссия раиси қабул қилди. Ана шу ариза билан бош оғриғи бошланди.
Аризани топширган амалдор кимошди савдосида ютиб олди. “Мана мен ютиб олганман. Мана ҳокимни қарори. Мана комиссия раисининг қарори” деб бизни ишлаб турган жойимиздан ҳайдади. Устунбоп бўлиб турган дарахтларимизни кесиб ташлашди. Бизнинг тирикчилигимиз эса шу боғдан эди. Мен воқеа устидан президент отамизга хат ëздим. Сайëра Рашидовага хат ëзганимдан кейин Тошкентдан текширувчилар келиб, бизнинг ҳақлигимизни аниқлаб берди. Қайтадан боғни кимошди савдосига қўйди.
Мен бу гал 1 миллион 850 мингга сўмга ерни сотиб олдим. 15 кундан кейин эса комиссия раиси яна ноқонуний равишда боғни ҳалиги амалдорга ўтказиб берди. Еримни берасан, деб жанжал қилиб судга берди. Суд улар томон бўлиб, мени ноҳаққа чиқарди. Мен деҳқон бўлсам, бундан бошқа тирикчилик қиладиган жойим бўлмаса.
Ҳурматли президентимиз телевизорда ҳар 5 - 10 минутда “Боғми, узумзорми, бундай ерларнинг ҳаммасини ишлаб турган колхозчига ўтказиб беринг” деб айтаяпти. Суд президентнинг қарорини бажармай, ишни шунчаликка олиб борса? Бирортаси келиб “Ие, бу боғда ким ўтирибди?” дегани йўқ. Булар мени хонавайрон қилишди. Уларнинг ноҳақлигини аниқлаб бериш учун қўлимдаги ҳужжатларни жўнатмаган жойим қолмади.
“Эй инсонлар! Ахир мен деҳқонман, менга қаранглар” деб республика прокуратурасини олдида, Олий суд биноси олдида 25 кун йиғлаб ўтирдим. Ҳозирга келиб, колхозчидан ерни ноҳақ юлиб олишди. Камига улар судга ариза берди. Суд эса бизга 10 миллион сўм жарима солиб, бизни тўлашга мажбур қилаяпти ҳозир (йиғлайди..). Мен ишлаб туриб, давлат мулкини ҳалол юргизиб туриб, ноҳақликка учраяпман.
Хўжайиним шу ишнинг орқасидан уйдан кўчага чиқолмай қолди. Кимга бораримни ҳам билмай қолдим, тўғриси. Ҳозир ҳақиқат йўқлигидан афсусланиб кетаяпман. Бу амалдорлар эса поранинг эвазига шунчалик бебошлик қилаяпти, деб ўйлайман. Президент отамизнинг олдига бораймикин, дейман. Лкеинборганим билан унинг қабулига киргизишмаса, дейман яна.
* * *
Озодлик мухбири билан суҳбатлашган фарғоналик бошқа бир суҳбатдошимиз Рамазон ойида водийлик мусулмонлар учун муаммо бўлиб турган бир масала хусусида гап очди. Бу муаммо ҳалол таомлар сотадиган ошхоналарга маҳаллий раҳбарлар томонидан бўлаётган босимлар, хусусан, спиртли ичимликлар соттириш мажбурияти ҳақида.
“Фақат водийда эмас, балки Тошкентда ҳам жума намози ўқиладиган масжидлар олдида спиртли ичимликлар сотиш авваллари тўхтатилган эди. Яъни, шундай жойларда магазини, чойхонаси, ошхонаси бор одамлар “спиртли ичимликлар ичиш ман қилинади” деб ëзиб қўйишган. Лекин шуларга ҳам тазйиқ ўтказиш бошланди. “Нимага бу ëзувни қўйдинг? Олиб ташлайсан” деб айтишди.
Қурилаëтган катта-катта магазинларга спиртли ичимлик сотиш мажбурияти юкланаяпти. Мақсад эса, менимча, водийда диний йўналиш кучли бўлгани учун ароқ сотилишини йўлга қўйиб, одамларни бузиш йўлига ўтиш бўлса керак. Бу Рамазон ойи келгани билан боғлиқ эмас. Бу ҳолат кузатилаётганига анча бўлди”.
Фарғоналик суҳбатдошимиз муборак Рамазон ойида фарғоналик мусулмонларни қийнаб турган ҳалол ошхоналар масаласида ўз кузатувларини сўзлади. Водийдаги ҳалол емакхоналарга спиртли ичимликлар сотиш мажбурияти юкланаётгани ҳақида аввалги дастурларимизда ҳам хабар қилган эдик. Афтидан бу амалиёт ҳали ҳам кенг кўламда давом этмоқда.
* * *
Бу йил Душанбе бозорларида 3 килолик қовун 6 доллар бўлди. Сабаби, Тожикистоннинг ёмғирсиз келган баҳори мамлакатнинг чӯл зоналарида етиштириладиган оз миқдордаги қовунни ҳам кўкартирмади. Бунинг устига, Ўзбекистон томони ҳам чегарани ёпгани боис, машаққат билан Ӯзбекистондан олиб келинаётган қовун нархи осмонга чиқиб кетди. Ваҳолангки, Ўзбекистонда бу неъмат бу нархга солиштирганда сув текин.
Энг қизиғи, 6 долларлик қовун ҳам ҳаммага эмас, фақат топганга бор. Душанбелик мухбиримиз, мисол учун, яхши қовун излаб Душанбе шаҳридан 60 километр наридаги Турсунзода тумани марказий бозорига борди.
Нархларнинг бу қадар осмону фалакка чиққанини Умидахон исмли савдогар аëл шундай изоҳлайди.
“Полиз экинларини ўтказиш йўлида муаммо кўп. Битта КаМАЗ русумидаги машинага 3500 сомоний пул тўлаб, 1000 ёки 1200 та қовун юклайсиз. Ҳар битта қовунни устига 2,5 сомонийдан тўлайсиз. Ҳали яна сотадиган пештахтамиз учун ҳам патта ҳақи берамиз, солиқ тўлаймиз”.
Ўзбекистоннинг Жиззах туманида етиштирилган таъми асалдан ширин қовун кўпинча ўзбек-тожик чегара постидан ўтказилмай қолиб кетади, увол бўлади ва ўзбекистонлик деҳқонлар катта пулга куйиб қолаëтганига куйинади бу савдогар аёл.
“Божхона айтган пулни бермасанг, йўл ëпиқ, дейди. Деҳқон эса маҳсулотини сотиши керак. Қовун жуда борса, 3 кун туради. Деҳқон эса имкон қадар хорижга чиқаришга мажбур. Шу билан боласини боқади, ахир”.
Қовун сотиб олиш учун бозор айланган харидор — Нигорахон ая бу йил тожикистонликлар, дарҳақиқат, жуда қиммат нархда қовун олиб ейишга мажбур бўлаëтганини айтар экан, шундай дейди:
“Олдин ҳамма нарса арзон, тўкин эди. Ҳозир битта қовун 15 - 20 сомоний. Менга ўхшаган одамларнинг оиласи қовун сотиб ололмайди. Қовун ея олмаймиз, шекилли бу йил. Ўзбекистон билан чегара очилса, ҳаммамизга яхши. Олди-сотди ҳам йўлга қўйилиб, маҳсулот кўпаярди”.
Нигорахон ая ҳар гал икки давлат раҳбарлари сиëсий тадбирлар баҳона ўтган учрашувларда виза тартибини бекор қилишга келишиб олиниши ва деҳқонга ҳам, харидорга ҳам енгиллик берилишини кутадиган бу йил ҳам ҳам, одатдагидек, алданиб қолганини айтиб, афсус қилди.
“Мана раҳбарлар йиғилишди. Элни қийнаган шундай муаммоларни ҳал қилишса бўлардику. Ҳалқ шуни кутган эди раҳбарлардан. Лекин улар бу ишни қилишмади”.
Август-сентябр ойида, яъни ғарқ пишиқчиликда, Тожикистон бозорларида энг қиммат маҳсулот Ўзбекистондан олиб кирилаëтган қовун бўлди. Илгари 3 сомоний ëки 1 АҚШ долларига сотилган қовун ҳозирда 18 сомоний бўлди. Яъни, 6 баробарга қиммат.
* * *
Бу суҳбатлар чоғида мухбиримиз савдогарлик билан Ўзбекистонга бориб ўзбек чегарачиларининг ҳибсхонасига тушиб қолган бир аëл ҳам учради. Унинг кўргуликлари икки давлат ўртасидаги аянчли чегара манзарасининг яна бир кўриниши бўлди.
“Қовун-тарвуз учун Ўзбекистонга борган эдик. Ҳар куни 3000 сўмдан 5000 сўмгача ўзбек пулида пора олади. Пулини кейин берамиз, десак олиб бориб қамашади. Бир йигитнинг синглиси Сариосиëга келин бўлиб тушган экан. Ўзбекчани умуман билмайдиган билмас экан бу йигит. Чегарачилар эса ҳамма тожикистонликларни бирга қамаб қўйган эди. Ҳалиги тожик болани панжаранинг ичида шунақа уришдики. Менинг у болага роса раҳмим келди.
“Нимага сени ушлаб келишди?” деб сўрасам, “Синглимни кўргани келган эдим. Айбим шу. Ушлаб олишди” деди. У бечорани шунақа бақиртириб уришди. “Урманглар, юрагим ачишиб кетаяпти. Менинг юрагимни мазаси йўқ. Мана мен унинг учун жарима тўлайман” деб айтдим. Кечаси соат 3 га бориб, қовун сотадиган мижозларим пул тўлаб мени чиқариб олишди.
Менга ўхшаб ушланганларни Термиздаги Дайдихона, деган қамоқхонага олиб бориб ташлайди. У ерни биров билмайди ҳам. Ўша ëқда қамоқда бўлган аëллар “Ҳатто рўмолларимизни ечиб олишди. Кунига бир парча нон билан битта қалампир беришди” деб айтиб беришганда ҳайрон қолган эдим. У ëққа борсангиз худди пешонангизга “тожикистонлик” деб ëзиб қўйгандай, чегарачилар дарров танийди.
Бир куни эса визам бўлишига қарамасдан бир чегарачи мени ҳақорат қилаяпти. Кейин билсам, муҳр бошқа жойда экан. Шуни топа олмасдан мени сўкди. Ўзбекистоннинг милициялари шунақа сўконғички... Ўзбекистонликларга ҳам қийин аслида. Уларнинг давлати бой бўлгани билан халқи қашшоқ. Қашқадарëнинг баъзи жойларида егани нонни зўрға топишади. Чегара ўтказилгандан кейин кўпларининг уйини давлат бузиб ташлади. Кўпчилиги уйини шундай ташлаб чиқиб кетди. Иш йўқ. Тошкентга ва яна бошқа жойларга ишлагани кетишади”.
Тингловчи минбари эшиттиришининг бугунги сонидаги мурожаатлар мазмуни:
- Ҳақиқат излаб суд бинолари остонасида умрини ўтказаётган фарғоналик аёл арзи,
- Ҳалол дўконларга ароқ сотиш мажбурияти юкланганидан норизо мусулмон қайғуси,
- Ўзбекистонга савдогарлик қилгани бориб, чегарачилар қўлида ҳибсда ўтирган савдогар кўргиликлари,
- 3 килолик қовун 6 долларга чиқиб, Ўзбекистонда сув текин неъматдан бебаҳра қолаётган қўшни тожикистонликлар армони.
* * *
Таҳририятмизга фарғоналик бир боғбон аёлдан мактуб келди. Бу аёл ўз исми ва манзилини ошкор этмаслигимизни сўраган. Мактубда айтилишича, унинг оиласи кўп йиллардан буён боғдорчилик билан шуғулланади. Бу оила колхоздан аввалига ширкат хўжалиги тарзида, кейинчалик кимошди савдоси орқали олинган кичиккина боққа сўнгги йиллар давомида у яшайдиган туман ички ишлар бошқармасининг раҳбари даъвогарлик қилмоқда.
Аёлнинг сўзларига кўра, бу даъво ҳам ноқонуний, милиция раҳбарининг ҳаракатлари ҳам ноқонуний. Бир неча бор бу аёл ва унинг оила-аъзолари эса калтаклаб ҳам кетилган. Биз мактубда ёзилган телефон рақами орқали Фарғонага сим қоқиб, аёл билан суҳбатлашдик.
“1999 йилдан бери ишлаб келаëтган бир боғимиз бор эди. Бу боғ аввал колхозники бўлган. Кейин бизга ўтказиб берилган. 2004 йили боғни кимошди савдосига қўйишди. Кимошди савдосида ариза қабул қилиш муддати битгандан кейин негадир битта амалдорнинг аризасини комиссия раиси қабул қилди. Ана шу ариза билан бош оғриғи бошланди.
Аризани топширган амалдор кимошди савдосида ютиб олди. “Мана мен ютиб олганман. Мана ҳокимни қарори. Мана комиссия раисининг қарори” деб бизни ишлаб турган жойимиздан ҳайдади. Устунбоп бўлиб турган дарахтларимизни кесиб ташлашди. Бизнинг тирикчилигимиз эса шу боғдан эди. Мен воқеа устидан президент отамизга хат ëздим. Сайëра Рашидовага хат ëзганимдан кейин Тошкентдан текширувчилар келиб, бизнинг ҳақлигимизни аниқлаб берди. Қайтадан боғни кимошди савдосига қўйди.
Мен бу гал 1 миллион 850 мингга сўмга ерни сотиб олдим. 15 кундан кейин эса комиссия раиси яна ноқонуний равишда боғни ҳалиги амалдорга ўтказиб берди. Еримни берасан, деб жанжал қилиб судга берди. Суд улар томон бўлиб, мени ноҳаққа чиқарди. Мен деҳқон бўлсам, бундан бошқа тирикчилик қиладиган жойим бўлмаса.
Ҳурматли президентимиз телевизорда ҳар 5 - 10 минутда “Боғми, узумзорми, бундай ерларнинг ҳаммасини ишлаб турган колхозчига ўтказиб беринг” деб айтаяпти. Суд президентнинг қарорини бажармай, ишни шунчаликка олиб борса? Бирортаси келиб “Ие, бу боғда ким ўтирибди?” дегани йўқ. Булар мени хонавайрон қилишди. Уларнинг ноҳақлигини аниқлаб бериш учун қўлимдаги ҳужжатларни жўнатмаган жойим қолмади.
“Эй инсонлар! Ахир мен деҳқонман, менга қаранглар” деб республика прокуратурасини олдида, Олий суд биноси олдида 25 кун йиғлаб ўтирдим. Ҳозирга келиб, колхозчидан ерни ноҳақ юлиб олишди. Камига улар судга ариза берди. Суд эса бизга 10 миллион сўм жарима солиб, бизни тўлашга мажбур қилаяпти ҳозир (йиғлайди..). Мен ишлаб туриб, давлат мулкини ҳалол юргизиб туриб, ноҳақликка учраяпман.
Хўжайиним шу ишнинг орқасидан уйдан кўчага чиқолмай қолди. Кимга бораримни ҳам билмай қолдим, тўғриси. Ҳозир ҳақиқат йўқлигидан афсусланиб кетаяпман. Бу амалдорлар эса поранинг эвазига шунчалик бебошлик қилаяпти, деб ўйлайман. Президент отамизнинг олдига бораймикин, дейман. Лкеинборганим билан унинг қабулига киргизишмаса, дейман яна.
* * *
Озодлик мухбири билан суҳбатлашган фарғоналик бошқа бир суҳбатдошимиз Рамазон ойида водийлик мусулмонлар учун муаммо бўлиб турган бир масала хусусида гап очди. Бу муаммо ҳалол таомлар сотадиган ошхоналарга маҳаллий раҳбарлар томонидан бўлаётган босимлар, хусусан, спиртли ичимликлар соттириш мажбурияти ҳақида.
“Фақат водийда эмас, балки Тошкентда ҳам жума намози ўқиладиган масжидлар олдида спиртли ичимликлар сотиш авваллари тўхтатилган эди. Яъни, шундай жойларда магазини, чойхонаси, ошхонаси бор одамлар “спиртли ичимликлар ичиш ман қилинади” деб ëзиб қўйишган. Лекин шуларга ҳам тазйиқ ўтказиш бошланди. “Нимага бу ëзувни қўйдинг? Олиб ташлайсан” деб айтишди.
Қурилаëтган катта-катта магазинларга спиртли ичимлик сотиш мажбурияти юкланаяпти. Мақсад эса, менимча, водийда диний йўналиш кучли бўлгани учун ароқ сотилишини йўлга қўйиб, одамларни бузиш йўлига ўтиш бўлса керак. Бу Рамазон ойи келгани билан боғлиқ эмас. Бу ҳолат кузатилаётганига анча бўлди”.
Фарғоналик суҳбатдошимиз муборак Рамазон ойида фарғоналик мусулмонларни қийнаб турган ҳалол ошхоналар масаласида ўз кузатувларини сўзлади. Водийдаги ҳалол емакхоналарга спиртли ичимликлар сотиш мажбурияти юкланаётгани ҳақида аввалги дастурларимизда ҳам хабар қилган эдик. Афтидан бу амалиёт ҳали ҳам кенг кўламда давом этмоқда.
* * *
Бу йил Душанбе бозорларида 3 килолик қовун 6 доллар бўлди. Сабаби, Тожикистоннинг ёмғирсиз келган баҳори мамлакатнинг чӯл зоналарида етиштириладиган оз миқдордаги қовунни ҳам кўкартирмади. Бунинг устига, Ўзбекистон томони ҳам чегарани ёпгани боис, машаққат билан Ӯзбекистондан олиб келинаётган қовун нархи осмонга чиқиб кетди. Ваҳолангки, Ўзбекистонда бу неъмат бу нархга солиштирганда сув текин.
Энг қизиғи, 6 долларлик қовун ҳам ҳаммага эмас, фақат топганга бор. Душанбелик мухбиримиз, мисол учун, яхши қовун излаб Душанбе шаҳридан 60 километр наридаги Турсунзода тумани марказий бозорига борди.
Нархларнинг бу қадар осмону фалакка чиққанини Умидахон исмли савдогар аëл шундай изоҳлайди.
“Полиз экинларини ўтказиш йўлида муаммо кўп. Битта КаМАЗ русумидаги машинага 3500 сомоний пул тўлаб, 1000 ёки 1200 та қовун юклайсиз. Ҳар битта қовунни устига 2,5 сомонийдан тўлайсиз. Ҳали яна сотадиган пештахтамиз учун ҳам патта ҳақи берамиз, солиқ тўлаймиз”.
Ўзбекистоннинг Жиззах туманида етиштирилган таъми асалдан ширин қовун кўпинча ўзбек-тожик чегара постидан ўтказилмай қолиб кетади, увол бўлади ва ўзбекистонлик деҳқонлар катта пулга куйиб қолаëтганига куйинади бу савдогар аёл.
“Божхона айтган пулни бермасанг, йўл ëпиқ, дейди. Деҳқон эса маҳсулотини сотиши керак. Қовун жуда борса, 3 кун туради. Деҳқон эса имкон қадар хорижга чиқаришга мажбур. Шу билан боласини боқади, ахир”.
Қовун сотиб олиш учун бозор айланган харидор — Нигорахон ая бу йил тожикистонликлар, дарҳақиқат, жуда қиммат нархда қовун олиб ейишга мажбур бўлаëтганини айтар экан, шундай дейди:
“Олдин ҳамма нарса арзон, тўкин эди. Ҳозир битта қовун 15 - 20 сомоний. Менга ўхшаган одамларнинг оиласи қовун сотиб ололмайди. Қовун ея олмаймиз, шекилли бу йил. Ўзбекистон билан чегара очилса, ҳаммамизга яхши. Олди-сотди ҳам йўлга қўйилиб, маҳсулот кўпаярди”.
Нигорахон ая ҳар гал икки давлат раҳбарлари сиëсий тадбирлар баҳона ўтган учрашувларда виза тартибини бекор қилишга келишиб олиниши ва деҳқонга ҳам, харидорга ҳам енгиллик берилишини кутадиган бу йил ҳам ҳам, одатдагидек, алданиб қолганини айтиб, афсус қилди.
“Мана раҳбарлар йиғилишди. Элни қийнаган шундай муаммоларни ҳал қилишса бўлардику. Ҳалқ шуни кутган эди раҳбарлардан. Лекин улар бу ишни қилишмади”.
Август-сентябр ойида, яъни ғарқ пишиқчиликда, Тожикистон бозорларида энг қиммат маҳсулот Ўзбекистондан олиб кирилаëтган қовун бўлди. Илгари 3 сомоний ëки 1 АҚШ долларига сотилган қовун ҳозирда 18 сомоний бўлди. Яъни, 6 баробарга қиммат.
* * *
Бу суҳбатлар чоғида мухбиримиз савдогарлик билан Ўзбекистонга бориб ўзбек чегарачиларининг ҳибсхонасига тушиб қолган бир аëл ҳам учради. Унинг кўргуликлари икки давлат ўртасидаги аянчли чегара манзарасининг яна бир кўриниши бўлди.
“Қовун-тарвуз учун Ўзбекистонга борган эдик. Ҳар куни 3000 сўмдан 5000 сўмгача ўзбек пулида пора олади. Пулини кейин берамиз, десак олиб бориб қамашади. Бир йигитнинг синглиси Сариосиëга келин бўлиб тушган экан. Ўзбекчани умуман билмайдиган билмас экан бу йигит. Чегарачилар эса ҳамма тожикистонликларни бирга қамаб қўйган эди. Ҳалиги тожик болани панжаранинг ичида шунақа уришдики. Менинг у болага роса раҳмим келди.
“Нимага сени ушлаб келишди?” деб сўрасам, “Синглимни кўргани келган эдим. Айбим шу. Ушлаб олишди” деди. У бечорани шунақа бақиртириб уришди. “Урманглар, юрагим ачишиб кетаяпти. Менинг юрагимни мазаси йўқ. Мана мен унинг учун жарима тўлайман” деб айтдим. Кечаси соат 3 га бориб, қовун сотадиган мижозларим пул тўлаб мени чиқариб олишди.
Менга ўхшаб ушланганларни Термиздаги Дайдихона, деган қамоқхонага олиб бориб ташлайди. У ерни биров билмайди ҳам. Ўша ëқда қамоқда бўлган аëллар “Ҳатто рўмолларимизни ечиб олишди. Кунига бир парча нон билан битта қалампир беришди” деб айтиб беришганда ҳайрон қолган эдим. У ëққа борсангиз худди пешонангизга “тожикистонлик” деб ëзиб қўйгандай, чегарачилар дарров танийди.
Бир куни эса визам бўлишига қарамасдан бир чегарачи мени ҳақорат қилаяпти. Кейин билсам, муҳр бошқа жойда экан. Шуни топа олмасдан мени сўкди. Ўзбекистоннинг милициялари шунақа сўконғички... Ўзбекистонликларга ҳам қийин аслида. Уларнинг давлати бой бўлгани билан халқи қашшоқ. Қашқадарëнинг баъзи жойларида егани нонни зўрға топишади. Чегара ўтказилгандан кейин кўпларининг уйини давлат бузиб ташлади. Кўпчилиги уйини шундай ташлаб чиқиб кетди. Иш йўқ. Тошкентга ва яна бошқа жойларга ишлагани кетишади”.
Тингловчи минбари эшиттиришининг бугунги сонидаги мурожаатлар мазмуни:
- Ҳақиқат излаб суд бинолари остонасида умрини ўтказаётган фарғоналик аёл арзи,
- Ҳалол дўконларга ароқ сотиш мажбурияти юкланганидан норизо мусулмон қайғуси,
- Ўзбекистонга савдогарлик қилгани бориб, чегарачилар қўлида ҳибсда ўтирган савдогар кўргиликлари,
- 3 килолик қовун 6 долларга чиқиб, Ўзбекистонда сув текин неъматдан бебаҳра қолаётган қўшни тожикистонликлар армони.
* * *
Таҳририятмизга фарғоналик бир боғбон аёлдан мактуб келди. Бу аёл ўз исми ва манзилини ошкор этмаслигимизни сўраган. Мактубда айтилишича, унинг оиласи кўп йиллардан буён боғдорчилик билан шуғулланади. Бу оила колхоздан аввалига ширкат хўжалиги тарзида, кейинчалик кимошди савдоси орқали олинган кичиккина боққа сўнгги йиллар давомида у яшайдиган туман ички ишлар бошқармасининг раҳбари даъвогарлик қилмоқда.
Аёлнинг сўзларига кўра, бу даъво ҳам ноқонуний, милиция раҳбарининг ҳаракатлари ҳам ноқонуний. Бир неча бор бу аёл ва унинг оила-аъзолари эса калтаклаб ҳам кетилган. Биз мактубда ёзилган телефон рақами орқали Фарғонага сим қоқиб, аёл билан суҳбатлашдик.
“1999 йилдан бери ишлаб келаëтган бир боғимиз бор эди. Бу боғ аввал колхозники бўлган. Кейин бизга ўтказиб берилган. 2004 йили боғни кимошди савдосига қўйишди. Кимошди савдосида ариза қабул қилиш муддати битгандан кейин негадир битта амалдорнинг аризасини комиссия раиси қабул қилди. Ана шу ариза билан бош оғриғи бошланди.
Аризани топширган амалдор кимошди савдосида ютиб олди. “Мана мен ютиб олганман. Мана ҳокимни қарори. Мана комиссия раисининг қарори” деб бизни ишлаб турган жойимиздан ҳайдади. Устунбоп бўлиб турган дарахтларимизни кесиб ташлашди. Бизнинг тирикчилигимиз эса шу боғдан эди. Мен воқеа устидан президент отамизга хат ëздим. Сайëра Рашидовага хат ëзганимдан кейин Тошкентдан текширувчилар келиб, бизнинг ҳақлигимизни аниқлаб берди. Қайтадан боғни кимошди савдосига қўйди.
Мен бу гал 1 миллион 850 мингга сўмга ерни сотиб олдим. 15 кундан кейин эса комиссия раиси яна ноқонуний равишда боғни ҳалиги амалдорга ўтказиб берди. Еримни берасан, деб жанжал қилиб судга берди. Суд улар томон бўлиб, мени ноҳаққа чиқарди. Мен деҳқон бўлсам, бундан бошқа тирикчилик қиладиган жойим бўлмаса.
Ҳурматли президентимиз телевизорда ҳар 5 - 10 минутда “Боғми, узумзорми, бундай ерларнинг ҳаммасини ишлаб турган колхозчига ўтказиб беринг” деб айтаяпти. Суд президентнинг қарорини бажармай, ишни шунчаликка олиб борса? Бирортаси келиб “Ие, бу боғда ким ўтирибди?” дегани йўқ. Булар мени хонавайрон қилишди. Уларнинг ноҳақлигини аниқлаб бериш учун қўлимдаги ҳужжатларни жўнатмаган жойим қолмади.
“Эй инсонлар! Ахир мен деҳқонман, менга қаранглар” деб республика прокуратурасини олдида, Олий суд биноси олдида 25 кун йиғлаб ўтирдим. Ҳозирга келиб, колхозчидан ерни ноҳақ юлиб олишди. Камига улар судга ариза берди. Суд эса бизга 10 миллион сўм жарима солиб, бизни тўлашга мажбур қилаяпти ҳозир (йиғлайди..). Мен ишлаб туриб, давлат мулкини ҳалол юргизиб туриб, ноҳақликка учраяпман.
Хўжайиним шу ишнинг орқасидан уйдан кўчага чиқолмай қолди. Кимга бораримни ҳам билмай қолдим, тўғриси. Ҳозир ҳақиқат йўқлигидан афсусланиб кетаяпман. Бу амалдорлар эса поранинг эвазига шунчалик бебошлик қилаяпти, деб ўйлайман. Президент отамизнинг олдига бораймикин, дейман. Лкеинборганим билан унинг қабулига киргизишмаса, дейман яна.
* * *
Озодлик мухбири билан суҳбатлашган фарғоналик бошқа бир суҳбатдошимиз Рамазон ойида водийлик мусулмонлар учун муаммо бўлиб турган бир масала хусусида гап очди. Бу муаммо ҳалол таомлар сотадиган ошхоналарга маҳаллий раҳбарлар томонидан бўлаётган босимлар, хусусан, спиртли ичимликлар соттириш мажбурияти ҳақида.
“Фақат водийда эмас, балки Тошкентда ҳам жума намози ўқиладиган масжидлар олдида спиртли ичимликлар сотиш авваллари тўхтатилган эди. Яъни, шундай жойларда магазини, чойхонаси, ошхонаси бор одамлар “спиртли ичимликлар ичиш ман қилинади” деб ëзиб қўйишган. Лекин шуларга ҳам тазйиқ ўтказиш бошланди. “Нимага бу ëзувни қўйдинг? Олиб ташлайсан” деб айтишди.
Қурилаëтган катта-катта магазинларга спиртли ичимлик сотиш мажбурияти юкланаяпти. Мақсад эса, менимча, водийда диний йўналиш кучли бўлгани учун ароқ сотилишини йўлга қўйиб, одамларни бузиш йўлига ўтиш бўлса керак. Бу Рамазон ойи келгани билан боғлиқ эмас. Бу ҳолат кузатилаётганига анча бўлди”.
Фарғоналик суҳбатдошимиз муборак Рамазон ойида фарғоналик мусулмонларни қийнаб турган ҳалол ошхоналар масаласида ўз кузатувларини сўзлади. Водийдаги ҳалол емакхоналарга спиртли ичимликлар сотиш мажбурияти юкланаётгани ҳақида аввалги дастурларимизда ҳам хабар қилган эдик. Афтидан бу амалиёт ҳали ҳам кенг кўламда давом этмоқда.
* * *
Бу йил Душанбе бозорларида 3 килолик қовун 6 доллар бўлди. Сабаби, Тожикистоннинг ёмғирсиз келган баҳори мамлакатнинг чӯл зоналарида етиштириладиган оз миқдордаги қовунни ҳам кўкартирмади. Бунинг устига, Ўзбекистон томони ҳам чегарани ёпгани боис, машаққат билан Ӯзбекистондан олиб келинаётган қовун нархи осмонга чиқиб кетди. Ваҳолангки, Ўзбекистонда бу неъмат бу нархга солиштирганда сув текин.
Энг қизиғи, 6 долларлик қовун ҳам ҳаммага эмас, фақат топганга бор. Душанбелик мухбиримиз, мисол учун, яхши қовун излаб Душанбе шаҳридан 60 километр наридаги Турсунзода тумани марказий бозорига борди.
Нархларнинг бу қадар осмону фалакка чиққанини Умидахон исмли савдогар аëл шундай изоҳлайди.
“Полиз экинларини ўтказиш йўлида муаммо кўп. Битта КаМАЗ русумидаги машинага 3500 сомоний пул тўлаб, 1000 ёки 1200 та қовун юклайсиз. Ҳар битта қовунни устига 2,5 сомонийдан тўлайсиз. Ҳали яна сотадиган пештахтамиз учун ҳам патта ҳақи берамиз, солиқ тўлаймиз”.
Ўзбекистоннинг Жиззах туманида етиштирилган таъми асалдан ширин қовун кўпинча ўзбек-тожик чегара постидан ўтказилмай қолиб кетади, увол бўлади ва ўзбекистонлик деҳқонлар катта пулга куйиб қолаëтганига куйинади бу савдогар аёл.
“Божхона айтган пулни бермасанг, йўл ëпиқ, дейди. Деҳқон эса маҳсулотини сотиши керак. Қовун жуда борса, 3 кун туради. Деҳқон эса имкон қадар хорижга чиқаришга мажбур. Шу билан боласини боқади, ахир”.
Қовун сотиб олиш учун бозор айланган харидор — Нигорахон ая бу йил тожикистонликлар, дарҳақиқат, жуда қиммат нархда қовун олиб ейишга мажбур бўлаëтганини айтар экан, шундай дейди:
“Олдин ҳамма нарса арзон, тўкин эди. Ҳозир битта қовун 15 - 20 сомоний. Менга ўхшаган одамларнинг оиласи қовун сотиб ололмайди. Қовун ея олмаймиз, шекилли бу йил. Ўзбекистон билан чегара очилса, ҳаммамизга яхши. Олди-сотди ҳам йўлга қўйилиб, маҳсулот кўпаярди”.
Нигорахон ая ҳар гал икки давлат раҳбарлари сиëсий тадбирлар баҳона ўтган учрашувларда виза тартибини бекор қилишга келишиб олиниши ва деҳқонга ҳам, харидорга ҳам енгиллик берилишини кутадиган бу йил ҳам ҳам, одатдагидек, алданиб қолганини айтиб, афсус қилди.
“Мана раҳбарлар йиғилишди. Элни қийнаган шундай муаммоларни ҳал қилишса бўлардику. Ҳалқ шуни кутган эди раҳбарлардан. Лекин улар бу ишни қилишмади”.
Август-сентябр ойида, яъни ғарқ пишиқчиликда, Тожикистон бозорларида энг қиммат маҳсулот Ўзбекистондан олиб кирилаëтган қовун бўлди. Илгари 3 сомоний ëки 1 АҚШ долларига сотилган қовун ҳозирда 18 сомоний бўлди. Яъни, 6 баробарга қиммат.
* * *
Бу суҳбатлар чоғида мухбиримиз савдогарлик билан Ўзбекистонга бориб ўзбек чегарачиларининг ҳибсхонасига тушиб қолган бир аëл ҳам учради. Унинг кўргуликлари икки давлат ўртасидаги аянчли чегара манзарасининг яна бир кўриниши бўлди.
“Қовун-тарвуз учун Ўзбекистонга борган эдик. Ҳар куни 3000 сўмдан 5000 сўмгача ўзбек пулида пора олади. Пулини кейин берамиз, десак олиб бориб қамашади. Бир йигитнинг синглиси Сариосиëга келин бўлиб тушган экан. Ўзбекчани умуман билмайдиган билмас экан бу йигит. Чегарачилар эса ҳамма тожикистонликларни бирга қамаб қўйган эди. Ҳалиги тожик болани панжаранинг ичида шунақа уришдики. Менинг у болага роса раҳмим келди.
“Нимага сени ушлаб келишди?” деб сўрасам, “Синглимни кўргани келган эдим. Айбим шу. Ушлаб олишди” деди. У бечорани шунақа бақиртириб уришди. “Урманглар, юрагим ачишиб кетаяпти. Менинг юрагимни мазаси йўқ. Мана мен унинг учун жарима тўлайман” деб айтдим. Кечаси соат 3 га бориб, қовун сотадиган мижозларим пул тўлаб мени чиқариб олишди.
Менга ўхшаб ушланганларни Термиздаги Дайдихона, деган қамоқхонага олиб бориб ташлайди. У ерни биров билмайди ҳам. Ўша ëқда қамоқда бўлган аëллар “Ҳатто рўмолларимизни ечиб олишди. Кунига бир парча нон билан битта қалампир беришди” деб айтиб беришганда ҳайрон қолган эдим. У ëққа борсангиз худди пешонангизга “тожикистонлик” деб ëзиб қўйгандай, чегарачилар дарров танийди.
Бир куни эса визам бўлишига қарамасдан бир чегарачи мени ҳақорат қилаяпти. Кейин билсам, муҳр бошқа жойда экан. Шуни топа олмасдан мени сўкди. Ўзбекистоннинг милициялари шунақа сўконғички... Ўзбекистонликларга ҳам қийин аслида. Уларнинг давлати бой бўлгани билан халқи қашшоқ. Қашқадарëнинг баъзи жойларида егани нонни зўрға топишади. Чегара ўтказилгандан кейин кўпларининг уйини давлат бузиб ташлади. Кўпчилиги уйини шундай ташлаб чиқиб кетди. Иш йўқ. Тошкентга ва яна бошқа жойларга ишлагани кетишади”.
Тингловчи минбари эшиттиришининг бугунги сонидаги мурожаатлар мазмуни:
- Ҳақиқат излаб суд бинолари остонасида умрини ўтказаётган фарғоналик аёл арзи,
- Ҳалол дўконларга ароқ сотиш мажбурияти юкланганидан норизо мусулмон қайғуси,
- Ўзбекистонга савдогарлик қилгани бориб, чегарачилар қўлида ҳибсда ўтирган савдогар кўргиликлари,
- 3 килолик қовун 6 долларга чиқиб, Ўзбекистонда сув текин неъматдан бебаҳра қолаётган қўшни тожикистонликлар армони.
* * *
Таҳририятмизга фарғоналик бир боғбон аёлдан мактуб келди. Бу аёл ўз исми ва манзилини ошкор этмаслигимизни сўраган. Мактубда айтилишича, унинг оиласи кўп йиллардан буён боғдорчилик билан шуғулланади. Бу оила колхоздан аввалига ширкат хўжалиги тарзида, кейинчалик кимошди савдоси орқали олинган кичиккина боққа сўнгги йиллар давомида у яшайдиган туман ички ишлар бошқармасининг раҳбари даъвогарлик қилмоқда.
Аёлнинг сўзларига кўра, бу даъво ҳам ноқонуний, милиция раҳбарининг ҳаракатлари ҳам ноқонуний. Бир неча бор бу аёл ва унинг оила-аъзолари эса калтаклаб ҳам кетилган. Биз мактубда ёзилган телефон рақами орқали Фарғонага сим қоқиб, аёл билан суҳбатлашдик.
“1999 йилдан бери ишлаб келаëтган бир боғимиз бор эди. Бу боғ аввал колхозники бўлган. Кейин бизга ўтказиб берилган. 2004 йили боғни кимошди савдосига қўйишди. Кимошди савдосида ариза қабул қилиш муддати битгандан кейин негадир битта амалдорнинг аризасини комиссия раиси қабул қилди. Ана шу ариза билан бош оғриғи бошланди.
Аризани топширган амалдор кимошди савдосида ютиб олди. “Мана мен ютиб олганман. Мана ҳокимни қарори. Мана комиссия раисининг қарори” деб бизни ишлаб турган жойимиздан ҳайдади. Устунбоп бўлиб турган дарахтларимизни кесиб ташлашди. Бизнинг тирикчилигимиз эса шу боғдан эди. Мен воқеа устидан президент отамизга хат ëздим. Сайëра Рашидовага хат ëзганимдан кейин Тошкентдан текширувчилар келиб, бизнинг ҳақлигимизни аниқлаб берди. Қайтадан боғни кимошди савдосига қўйди.
Мен бу гал 1 миллион 850 мингга сўмга ерни сотиб олдим. 15 кундан кейин эса комиссия раиси яна ноқонуний равишда боғни ҳалиги амалдорга ўтказиб берди. Еримни берасан, деб жанжал қилиб судга берди. Суд улар томон бўлиб, мени ноҳаққа чиқарди. Мен деҳқон бўлсам, бундан бошқа тирикчилик қиладиган жойим бўлмаса.
Ҳурматли президентимиз телевизорда ҳар 5 - 10 минутда “Боғми, узумзорми, бундай ерларнинг ҳаммасини ишлаб турган колхозчига ўтказиб беринг” деб айтаяпти. Суд президентнинг қарорини бажармай, ишни шунчаликка олиб борса? Бирортаси келиб “Ие, бу боғда ким ўтирибди?” дегани йўқ. Булар мени хонавайрон қилишди. Уларнинг ноҳақлигини аниқлаб бериш учун қўлимдаги ҳужжатларни жўнатмаган жойим қолмади.
“Эй инсонлар! Ахир мен деҳқонман, менга қаранглар” деб республика прокуратурасини олдида, Олий суд биноси олдида 25 кун йиғлаб ўтирдим. Ҳозирга келиб, колхозчидан ерни ноҳақ юлиб олишди. Камига улар судга ариза берди. Суд эса бизга 10 миллион сўм жарима солиб, бизни тўлашга мажбур қилаяпти ҳозир (йиғлайди..). Мен ишлаб туриб, давлат мулкини ҳалол юргизиб туриб, ноҳақликка учраяпман.
Хўжайиним шу ишнинг орқасидан уйдан кўчага чиқолмай қолди. Кимга бораримни ҳам билмай қолдим, тўғриси. Ҳозир ҳақиқат йўқлигидан афсусланиб кетаяпман. Бу амалдорлар эса поранинг эвазига шунчалик бебошлик қилаяпти, деб ўйлайман. Президент отамизнинг олдига бораймикин, дейман. Лкеинборганим билан унинг қабулига киргизишмаса, дейман яна.
* * *
Озодлик мухбири билан суҳбатлашган фарғоналик бошқа бир суҳбатдошимиз Рамазон ойида водийлик мусулмонлар учун муаммо бўлиб турган бир масала хусусида гап очди. Бу муаммо ҳалол таомлар сотадиган ошхоналарга маҳаллий раҳбарлар томонидан бўлаётган босимлар, хусусан, спиртли ичимликлар соттириш мажбурияти ҳақида.
“Фақат водийда эмас, балки Тошкентда ҳам жума намози ўқиладиган масжидлар олдида спиртли ичимликлар сотиш авваллари тўхтатилган эди. Яъни, шундай жойларда магазини, чойхонаси, ошхонаси бор одамлар “спиртли ичимликлар ичиш ман қилинади” деб ëзиб қўйишган. Лекин шуларга ҳам тазйиқ ўтказиш бошланди. “Нимага бу ëзувни қўйдинг? Олиб ташлайсан” деб айтишди.
Қурилаëтган катта-катта магазинларга спиртли ичимлик сотиш мажбурияти юкланаяпти. Мақсад эса, менимча, водийда диний йўналиш кучли бўлгани учун ароқ сотилишини йўлга қўйиб, одамларни бузиш йўлига ўтиш бўлса керак. Бу Рамазон ойи келгани билан боғлиқ эмас. Бу ҳолат кузатилаётганига анча бўлди”.
Фарғоналик суҳбатдошимиз муборак Рамазон ойида фарғоналик мусулмонларни қийнаб турган ҳалол ошхоналар масаласида ўз кузатувларини сўзлади. Водийдаги ҳалол емакхоналарга спиртли ичимликлар сотиш мажбурияти юкланаётгани ҳақида аввалги дастурларимизда ҳам хабар қилган эдик. Афтидан бу амалиёт ҳали ҳам кенг кўламда давом этмоқда.
* * *
Бу йил Душанбе бозорларида 3 килолик қовун 6 доллар бўлди. Сабаби, Тожикистоннинг ёмғирсиз келган баҳори мамлакатнинг чӯл зоналарида етиштириладиган оз миқдордаги қовунни ҳам кўкартирмади. Бунинг устига, Ўзбекистон томони ҳам чегарани ёпгани боис, машаққат билан Ӯзбекистондан олиб келинаётган қовун нархи осмонга чиқиб кетди. Ваҳолангки, Ўзбекистонда бу неъмат бу нархга солиштирганда сув текин.
Энг қизиғи, 6 долларлик қовун ҳам ҳаммага эмас, фақат топганга бор. Душанбелик мухбиримиз, мисол учун, яхши қовун излаб Душанбе шаҳридан 60 километр наридаги Турсунзода тумани марказий бозорига борди.
Нархларнинг бу қадар осмону фалакка чиққанини Умидахон исмли савдогар аëл шундай изоҳлайди.
“Полиз экинларини ўтказиш йўлида муаммо кўп. Битта КаМАЗ русумидаги машинага 3500 сомоний пул тўлаб, 1000 ёки 1200 та қовун юклайсиз. Ҳар битта қовунни устига 2,5 сомонийдан тўлайсиз. Ҳали яна сотадиган пештахтамиз учун ҳам патта ҳақи берамиз, солиқ тўлаймиз”.
Ўзбекистоннинг Жиззах туманида етиштирилган таъми асалдан ширин қовун кўпинча ўзбек-тожик чегара постидан ўтказилмай қолиб кетади, увол бўлади ва ўзбекистонлик деҳқонлар катта пулга куйиб қолаëтганига куйинади бу савдогар аёл.
“Божхона айтган пулни бермасанг, йўл ëпиқ, дейди. Деҳқон эса маҳсулотини сотиши керак. Қовун жуда борса, 3 кун туради. Деҳқон эса имкон қадар хорижга чиқаришга мажбур. Шу билан боласини боқади, ахир”.
Қовун сотиб олиш учун бозор айланган харидор — Нигорахон ая бу йил тожикистонликлар, дарҳақиқат, жуда қиммат нархда қовун олиб ейишга мажбур бўлаëтганини айтар экан, шундай дейди:
“Олдин ҳамма нарса арзон, тўкин эди. Ҳозир битта қовун 15 - 20 сомоний. Менга ўхшаган одамларнинг оиласи қовун сотиб ололмайди. Қовун ея олмаймиз, шекилли бу йил. Ўзбекистон билан чегара очилса, ҳаммамизга яхши. Олди-сотди ҳам йўлга қўйилиб, маҳсулот кўпаярди”.
Нигорахон ая ҳар гал икки давлат раҳбарлари сиëсий тадбирлар баҳона ўтган учрашувларда виза тартибини бекор қилишга келишиб олиниши ва деҳқонга ҳам, харидорга ҳам енгиллик берилишини кутадиган бу йил ҳам ҳам, одатдагидек, алданиб қолганини айтиб, афсус қилди.
“Мана раҳбарлар йиғилишди. Элни қийнаган шундай муаммоларни ҳал қилишса бўлардику. Ҳалқ шуни кутган эди раҳбарлардан. Лекин улар бу ишни қилишмади”.
Август-сентябр ойида, яъни ғарқ пишиқчиликда, Тожикистон бозорларида энг қиммат маҳсулот Ўзбекистондан олиб кирилаëтган қовун бўлди. Илгари 3 сомоний ëки 1 АҚШ долларига сотилган қовун ҳозирда 18 сомоний бўлди. Яъни, 6 баробарга қиммат.
* * *
Бу суҳбатлар чоғида мухбиримиз савдогарлик билан Ўзбекистонга бориб ўзбек чегарачиларининг ҳибсхонасига тушиб қолган бир аëл ҳам учради. Унинг кўргуликлари икки давлат ўртасидаги аянчли чегара манзарасининг яна бир кўриниши бўлди.
“Қовун-тарвуз учун Ўзбекистонга борган эдик. Ҳар куни 3000 сўмдан 5000 сўмгача ўзбек пулида пора олади. Пулини кейин берамиз, десак олиб бориб қамашади. Бир йигитнинг синглиси Сариосиëга келин бўлиб тушган экан. Ўзбекчани умуман билмайдиган билмас экан бу йигит. Чегарачилар эса ҳамма тожикистонликларни бирга қамаб қўйган эди. Ҳалиги тожик болани панжаранинг ичида шунақа уришдики. Менинг у болага роса раҳмим келди.
“Нимага сени ушлаб келишди?” деб сўрасам, “Синглимни кўргани келган эдим. Айбим шу. Ушлаб олишди” деди. У бечорани шунақа бақиртириб уришди. “Урманглар, юрагим ачишиб кетаяпти. Менинг юрагимни мазаси йўқ. Мана мен унинг учун жарима тўлайман” деб айтдим. Кечаси соат 3 га бориб, қовун сотадиган мижозларим пул тўлаб мени чиқариб олишди.
Менга ўхшаб ушланганларни Термиздаги Дайдихона, деган қамоқхонага олиб бориб ташлайди. У ерни биров билмайди ҳам. Ўша ëқда қамоқда бўлган аëллар “Ҳатто рўмолларимизни ечиб олишди. Кунига бир парча нон билан битта қалампир беришди” деб айтиб беришганда ҳайрон қолган эдим. У ëққа борсангиз худди пешонангизга “тожикистонлик” деб ëзиб қўйгандай, чегарачилар дарров танийди.
Бир куни эса визам бўлишига қарамасдан бир чегарачи мени ҳақорат қилаяпти. Кейин билсам, муҳр бошқа жойда экан. Шуни топа олмасдан мени сўкди. Ўзбекистоннинг милициялари шунақа сўконғички... Ўзбекистонликларга ҳам қийин аслида. Уларнинг давлати бой бўлгани билан халқи қашшоқ. Қашқадарëнинг баъзи жойларида егани нонни зўрға топишади. Чегара ўтказилгандан кейин кўпларининг уйини давлат бузиб ташлади. Кўпчилиги уйини шундай ташлаб чиқиб кетди. Иш йўқ. Тошкентга ва яна бошқа жойларга ишлагани кетишади”.
Тингловчи минбари эшиттиришининг бугунги сонидаги мурожаатлар мазмуни:
- Ҳақиқат излаб суд бинолари остонасида умрини ўтказаётган фарғоналик аёл арзи,
- Ҳалол дўконларга ароқ сотиш мажбурияти юкланганидан норизо мусулмон қайғуси,
- Ўзбекистонга савдогарлик қилгани бориб, чегарачилар қўлида ҳибсда ўтирган савдогар кўргиликлари,
- 3 килолик қовун 6 долларга чиқиб, Ўзбекистонда сув текин неъматдан бебаҳра қолаётган қўшни тожикистонликлар армони.
* * *
Таҳририятмизга фарғоналик бир боғбон аёлдан мактуб келди. Бу аёл ўз исми ва манзилини ошкор этмаслигимизни сўраган. Мактубда айтилишича, унинг оиласи кўп йиллардан буён боғдорчилик билан шуғулланади. Бу оила колхоздан аввалига ширкат хўжалиги тарзида, кейинчалик кимошди савдоси орқали олинган кичиккина боққа сўнгги йиллар давомида у яшайдиган туман ички ишлар бошқармасининг раҳбари даъвогарлик қилмоқда.
Аёлнинг сўзларига кўра, бу даъво ҳам ноқонуний, милиция раҳбарининг ҳаракатлари ҳам ноқонуний. Бир неча бор бу аёл ва унинг оила-аъзолари эса калтаклаб ҳам кетилган. Биз мактубда ёзилган телефон рақами орқали Фарғонага сим қоқиб, аёл билан суҳбатлашдик.
“1999 йилдан бери ишлаб келаëтган бир боғимиз бор эди. Бу боғ аввал колхозники бўлган. Кейин бизга ўтказиб берилган. 2004 йили боғни кимошди савдосига қўйишди. Кимошди савдосида ариза қабул қилиш муддати битгандан кейин негадир битта амалдорнинг аризасини комиссия раиси қабул қилди. Ана шу ариза билан бош оғриғи бошланди.
Аризани топширган амалдор кимошди савдосида ютиб олди. “Мана мен ютиб олганман. Мана ҳокимни қарори. Мана комиссия раисининг қарори” деб бизни ишлаб турган жойимиздан ҳайдади. Устунбоп бўлиб турган дарахтларимизни кесиб ташлашди. Бизнинг тирикчилигимиз эса шу боғдан эди. Мен воқеа устидан президент отамизга хат ëздим. Сайëра Рашидовага хат ëзганимдан кейин Тошкентдан текширувчилар келиб, бизнинг ҳақлигимизни аниқлаб берди. Қайтадан боғни кимошди савдосига қўйди.
Мен бу гал 1 миллион 850 мингга сўмга ерни сотиб олдим. 15 кундан кейин эса комиссия раиси яна ноқонуний равишда боғни ҳалиги амалдорга ўтказиб берди. Еримни берасан, деб жанжал қилиб судга берди. Суд улар томон бўлиб, мени ноҳаққа чиқарди. Мен деҳқон бўлсам, бундан бошқа тирикчилик қиладиган жойим бўлмаса.
Ҳурматли президентимиз телевизорда ҳар 5 - 10 минутда “Боғми, узумзорми, бундай ерларнинг ҳаммасини ишлаб турган колхозчига ўтказиб беринг” деб айтаяпти. Суд президентнинг қарорини бажармай, ишни шунчаликка олиб борса? Бирортаси келиб “Ие, бу боғда ким ўтирибди?” дегани йўқ. Булар мени хонавайрон қилишди. Уларнинг ноҳақлигини аниқлаб бериш учун қўлимдаги ҳужжатларни жўнатмаган жойим қолмади.
“Эй инсонлар! Ахир мен деҳқонман, менга қаранглар” деб республика прокуратурасини олдида, Олий суд биноси олдида 25 кун йиғлаб ўтирдим. Ҳозирга келиб, колхозчидан ерни ноҳақ юлиб олишди. Камига улар судга ариза берди. Суд эса бизга 10 миллион сўм жарима солиб, бизни тўлашга мажбур қилаяпти ҳозир (йиғлайди..). Мен ишлаб туриб, давлат мулкини ҳалол юргизиб туриб, ноҳақликка учраяпман.
Хўжайиним шу ишнинг орқасидан уйдан кўчага чиқолмай қолди. Кимга бораримни ҳам билмай қолдим, тўғриси. Ҳозир ҳақиқат йўқлигидан афсусланиб кетаяпман. Бу амалдорлар эса поранинг эвазига шунчалик бебошлик қилаяпти, деб ўйлайман. Президент отамизнинг олдига бораймикин, дейман. Лкеинборганим билан унинг қабулига киргизишмаса, дейман яна.
* * *
Озодлик мухбири билан суҳбатлашган фарғоналик бошқа бир суҳбатдошимиз Рамазон ойида водийлик мусулмонлар учун муаммо бўлиб турган бир масала хусусида гап очди. Бу муаммо ҳалол таомлар сотадиган ошхоналарга маҳаллий раҳбарлар томонидан бўлаётган босимлар, хусусан, спиртли ичимликлар соттириш мажбурияти ҳақида.
“Фақат водийда эмас, балки Тошкентда ҳам жума намози ўқиладиган масжидлар олдида спиртли ичимликлар сотиш авваллари тўхтатилган эди. Яъни, шундай жойларда магазини, чойхонаси, ошхонаси бор одамлар “спиртли ичимликлар ичиш ман қилинади” деб ëзиб қўйишган. Лекин шуларга ҳам тазйиқ ўтказиш бошланди. “Нимага бу ëзувни қўйдинг? Олиб ташлайсан” деб айтишди.
Қурилаëтган катта-катта магазинларга спиртли ичимлик сотиш мажбурияти юкланаяпти. Мақсад эса, менимча, водийда диний йўналиш кучли бўлгани учун ароқ сотилишини йўлга қўйиб, одамларни бузиш йўлига ўтиш бўлса керак. Бу Рамазон ойи келгани билан боғлиқ эмас. Бу ҳолат кузатилаётганига анча бўлди”.
Фарғоналик суҳбатдошимиз муборак Рамазон ойида фарғоналик мусулмонларни қийнаб турган ҳалол ошхоналар масаласида ўз кузатувларини сўзлади. Водийдаги ҳалол емакхоналарга спиртли ичимликлар сотиш мажбурияти юкланаётгани ҳақида аввалги дастурларимизда ҳам хабар қилган эдик. Афтидан бу амалиёт ҳали ҳам кенг кўламда давом этмоқда.
* * *
Бу йил Душанбе бозорларида 3 килолик қовун 6 доллар бўлди. Сабаби, Тожикистоннинг ёмғирсиз келган баҳори мамлакатнинг чӯл зоналарида етиштириладиган оз миқдордаги қовунни ҳам кўкартирмади. Бунинг устига, Ўзбекистон томони ҳам чегарани ёпгани боис, машаққат билан Ӯзбекистондан олиб келинаётган қовун нархи осмонга чиқиб кетди. Ваҳолангки, Ўзбекистонда бу неъмат бу нархга солиштирганда сув текин.
Энг қизиғи, 6 долларлик қовун ҳам ҳаммага эмас, фақат топганга бор. Душанбелик мухбиримиз, мисол учун, яхши қовун излаб Душанбе шаҳридан 60 километр наридаги Турсунзода тумани марказий бозорига борди.
Нархларнинг бу қадар осмону фалакка чиққанини Умидахон исмли савдогар аëл шундай изоҳлайди.
“Полиз экинларини ўтказиш йўлида муаммо кўп. Битта КаМАЗ русумидаги машинага 3500 сомоний пул тўлаб, 1000 ёки 1200 та қовун юклайсиз. Ҳар битта қовунни устига 2,5 сомонийдан тўлайсиз. Ҳали яна сотадиган пештахтамиз учун ҳам патта ҳақи берамиз, солиқ тўлаймиз”.
Ўзбекистоннинг Жиззах туманида етиштирилган таъми асалдан ширин қовун кўпинча ўзбек-тожик чегара постидан ўтказилмай қолиб кетади, увол бўлади ва ўзбекистонлик деҳқонлар катта пулга куйиб қолаëтганига куйинади бу савдогар аёл.
“Божхона айтган пулни бермасанг, йўл ëпиқ, дейди. Деҳқон эса маҳсулотини сотиши керак. Қовун жуда борса, 3 кун туради. Деҳқон эса имкон қадар хорижга чиқаришга мажбур. Шу билан боласини боқади, ахир”.
Қовун сотиб олиш учун бозор айланган харидор — Нигорахон ая бу йил тожикистонликлар, дарҳақиқат, жуда қиммат нархда қовун олиб ейишга мажбур бўлаëтганини айтар экан, шундай дейди:
“Олдин ҳамма нарса арзон, тўкин эди. Ҳозир битта қовун 15 - 20 сомоний. Менга ўхшаган одамларнинг оиласи қовун сотиб ололмайди. Қовун ея олмаймиз, шекилли бу йил. Ўзбекистон билан чегара очилса, ҳаммамизга яхши. Олди-сотди ҳам йўлга қўйилиб, маҳсулот кўпаярди”.
Нигорахон ая ҳар гал икки давлат раҳбарлари сиëсий тадбирлар баҳона ўтган учрашувларда виза тартибини бекор қилишга келишиб олиниши ва деҳқонга ҳам, харидорга ҳам енгиллик берилишини кутадиган бу йил ҳам ҳам, одатдагидек, алданиб қолганини айтиб, афсус қилди.
“Мана раҳбарлар йиғилишди. Элни қийнаган шундай муаммоларни ҳал қилишса бўлардику. Ҳалқ шуни кутган эди раҳбарлардан. Лекин улар бу ишни қилишмади”.
Август-сентябр ойида, яъни ғарқ пишиқчиликда, Тожикистон бозорларида энг қиммат маҳсулот Ўзбекистондан олиб кирилаëтган қовун бўлди. Илгари 3 сомоний ëки 1 АҚШ долларига сотилган қовун ҳозирда 18 сомоний бўлди. Яъни, 6 баробарга қиммат.
* * *
Бу суҳбатлар чоғида мухбиримиз савдогарлик билан Ўзбекистонга бориб ўзбек чегарачиларининг ҳибсхонасига тушиб қолган бир аëл ҳам учради. Унинг кўргуликлари икки давлат ўртасидаги аянчли чегара манзарасининг яна бир кўриниши бўлди.
“Қовун-тарвуз учун Ўзбекистонга борган эдик. Ҳар куни 3000 сўмдан 5000 сўмгача ўзбек пулида пора олади. Пулини кейин берамиз, десак олиб бориб қамашади. Бир йигитнинг синглиси Сариосиëга келин бўлиб тушган экан. Ўзбекчани умуман билмайдиган билмас экан бу йигит. Чегарачилар эса ҳамма тожикистонликларни бирга қамаб қўйган эди. Ҳалиги тожик болани панжаранинг ичида шунақа уришдики. Менинг у болага роса раҳмим келди.
“Нимага сени ушлаб келишди?” деб сўрасам, “Синглимни кўргани келган эдим. Айбим шу. Ушлаб олишди” деди. У бечорани шунақа бақиртириб уришди. “Урманглар, юрагим ачишиб кетаяпти. Менинг юрагимни мазаси йўқ. Мана мен унинг учун жарима тўлайман” деб айтдим. Кечаси соат 3 га бориб, қовун сотадиган мижозларим пул тўлаб мени чиқариб олишди.
Менга ўхшаб ушланганларни Термиздаги Дайдихона, деган қамоқхонага олиб бориб ташлайди. У ерни биров билмайди ҳам. Ўша ëқда қамоқда бўлган аëллар “Ҳатто рўмолларимизни ечиб олишди. Кунига бир парча нон билан битта қалампир беришди” деб айтиб беришганда ҳайрон қолган эдим. У ëққа борсангиз худди пешонангизга “тожикистонлик” деб ëзиб қўйгандай, чегарачилар дарров танийди.
Бир куни эса визам бўлишига қарамасдан бир чегарачи мени ҳақорат қилаяпти. Кейин билсам, муҳр бошқа жойда экан. Шуни топа олмасдан мени сўкди. Ўзбекистоннинг милициялари шунақа сўконғички... Ўзбекистонликларга ҳам қийин аслида. Уларнинг давлати бой бўлгани билан халқи қашшоқ. Қашқадарëнинг баъзи жойларида егани нонни зўрға топишади. Чегара ўтказилгандан кейин кўпларининг уйини давлат бузиб ташлади. Кўпчилиги уйини шундай ташлаб чиқиб кетди. Иш йўқ. Тошкентга ва яна бошқа жойларга ишлагани кетишади”.
Эслатма: "Тингловчи минбари" махсус дастуридаги фикрлар¸ Озодликка мактуб йўллаган ëки қўнғироқ қилган муштарийларимизнинг шахсий мулоҳаза ва баҳолари ва улар Озодлик таҳририяти нуқтаи назарини акс эттирмайди.
- Ҳақиқат излаб суд бинолари остонасида умрини ўтказаётган фарғоналик аёл арзи,
- Ҳалол дўконларга ароқ сотиш мажбурияти юкланганидан норизо мусулмон қайғуси,
- Ўзбекистонга савдогарлик қилгани бориб, чегарачилар қўлида ҳибсда ўтирган савдогар кўргиликлари,
- 3 килолик қовун 6 долларга чиқиб, Ўзбекистонда сув текин неъматдан бебаҳра қолаётган қўшни тожикистонликлар армони.
* * *
Таҳририятмизга фарғоналик бир боғбон аёлдан мактуб келди. Бу аёл ўз исми ва манзилини ошкор этмаслигимизни сўраган. Мактубда айтилишича, унинг оиласи кўп йиллардан буён боғдорчилик билан шуғулланади. Бу оила колхоздан аввалига ширкат хўжалиги тарзида, кейинчалик кимошди савдоси орқали олинган кичиккина боққа сўнгги йиллар давомида у яшайдиган туман ички ишлар бошқармасининг раҳбари даъвогарлик қилмоқда.
Аёлнинг сўзларига кўра, бу даъво ҳам ноқонуний, милиция раҳбарининг ҳаракатлари ҳам ноқонуний. Бир неча бор бу аёл ва унинг оила-аъзолари эса калтаклаб ҳам кетилган. Биз мактубда ёзилган телефон рақами орқали Фарғонага сим қоқиб, аёл билан суҳбатлашдик.
“1999 йилдан бери ишлаб келаëтган бир боғимиз бор эди. Бу боғ аввал колхозники бўлган. Кейин бизга ўтказиб берилган. 2004 йили боғни кимошди савдосига қўйишди. Кимошди савдосида ариза қабул қилиш муддати битгандан кейин негадир битта амалдорнинг аризасини комиссия раиси қабул қилди. Ана шу ариза билан бош оғриғи бошланди.
Аризани топширган амалдор кимошди савдосида ютиб олди. “Мана мен ютиб олганман. Мана ҳокимни қарори. Мана комиссия раисининг қарори” деб бизни ишлаб турган жойимиздан ҳайдади. Устунбоп бўлиб турган дарахтларимизни кесиб ташлашди. Бизнинг тирикчилигимиз эса шу боғдан эди. Мен воқеа устидан президент отамизга хат ëздим. Сайëра Рашидовага хат ëзганимдан кейин Тошкентдан текширувчилар келиб, бизнинг ҳақлигимизни аниқлаб берди. Қайтадан боғни кимошди савдосига қўйди.
Мен бу гал 1 миллион 850 мингга сўмга ерни сотиб олдим. 15 кундан кейин эса комиссия раиси яна ноқонуний равишда боғни ҳалиги амалдорга ўтказиб берди. Еримни берасан, деб жанжал қилиб судга берди. Суд улар томон бўлиб, мени ноҳаққа чиқарди. Мен деҳқон бўлсам, бундан бошқа тирикчилик қиладиган жойим бўлмаса.
Ҳурматли президентимиз телевизорда ҳар 5 - 10 минутда “Боғми, узумзорми, бундай ерларнинг ҳаммасини ишлаб турган колхозчига ўтказиб беринг” деб айтаяпти. Суд президентнинг қарорини бажармай, ишни шунчаликка олиб борса? Бирортаси келиб “Ие, бу боғда ким ўтирибди?” дегани йўқ. Булар мени хонавайрон қилишди. Уларнинг ноҳақлигини аниқлаб бериш учун қўлимдаги ҳужжатларни жўнатмаган жойим қолмади.
“Эй инсонлар! Ахир мен деҳқонман, менга қаранглар” деб республика прокуратурасини олдида, Олий суд биноси олдида 25 кун йиғлаб ўтирдим. Ҳозирга келиб, колхозчидан ерни ноҳақ юлиб олишди. Камига улар судга ариза берди. Суд эса бизга 10 миллион сўм жарима солиб, бизни тўлашга мажбур қилаяпти ҳозир (йиғлайди..). Мен ишлаб туриб, давлат мулкини ҳалол юргизиб туриб, ноҳақликка учраяпман.
Хўжайиним шу ишнинг орқасидан уйдан кўчага чиқолмай қолди. Кимга бораримни ҳам билмай қолдим, тўғриси. Ҳозир ҳақиқат йўқлигидан афсусланиб кетаяпман. Бу амалдорлар эса поранинг эвазига шунчалик бебошлик қилаяпти, деб ўйлайман. Президент отамизнинг олдига бораймикин, дейман. Лкеинборганим билан унинг қабулига киргизишмаса, дейман яна.
* * *
Озодлик мухбири билан суҳбатлашган фарғоналик бошқа бир суҳбатдошимиз Рамазон ойида водийлик мусулмонлар учун муаммо бўлиб турган бир масала хусусида гап очди. Бу муаммо ҳалол таомлар сотадиган ошхоналарга маҳаллий раҳбарлар томонидан бўлаётган босимлар, хусусан, спиртли ичимликлар соттириш мажбурияти ҳақида.
“Фақат водийда эмас, балки Тошкентда ҳам жума намози ўқиладиган масжидлар олдида спиртли ичимликлар сотиш авваллари тўхтатилган эди. Яъни, шундай жойларда магазини, чойхонаси, ошхонаси бор одамлар “спиртли ичимликлар ичиш ман қилинади” деб ëзиб қўйишган. Лекин шуларга ҳам тазйиқ ўтказиш бошланди. “Нимага бу ëзувни қўйдинг? Олиб ташлайсан” деб айтишди.
Қурилаëтган катта-катта магазинларга спиртли ичимлик сотиш мажбурияти юкланаяпти. Мақсад эса, менимча, водийда диний йўналиш кучли бўлгани учун ароқ сотилишини йўлга қўйиб, одамларни бузиш йўлига ўтиш бўлса керак. Бу Рамазон ойи келгани билан боғлиқ эмас. Бу ҳолат кузатилаётганига анча бўлди”.
Фарғоналик суҳбатдошимиз муборак Рамазон ойида фарғоналик мусулмонларни қийнаб турган ҳалол ошхоналар масаласида ўз кузатувларини сўзлади. Водийдаги ҳалол емакхоналарга спиртли ичимликлар сотиш мажбурияти юкланаётгани ҳақида аввалги дастурларимизда ҳам хабар қилган эдик. Афтидан бу амалиёт ҳали ҳам кенг кўламда давом этмоқда.
* * *
Бу йил Душанбе бозорларида 3 килолик қовун 6 доллар бўлди. Сабаби, Тожикистоннинг ёмғирсиз келган баҳори мамлакатнинг чӯл зоналарида етиштириладиган оз миқдордаги қовунни ҳам кўкартирмади. Бунинг устига, Ўзбекистон томони ҳам чегарани ёпгани боис, машаққат билан Ӯзбекистондан олиб келинаётган қовун нархи осмонга чиқиб кетди. Ваҳолангки, Ўзбекистонда бу неъмат бу нархга солиштирганда сув текин.
Энг қизиғи, 6 долларлик қовун ҳам ҳаммага эмас, фақат топганга бор. Душанбелик мухбиримиз, мисол учун, яхши қовун излаб Душанбе шаҳридан 60 километр наридаги Турсунзода тумани марказий бозорига борди.
Нархларнинг бу қадар осмону фалакка чиққанини Умидахон исмли савдогар аëл шундай изоҳлайди.
“Полиз экинларини ўтказиш йўлида муаммо кўп. Битта КаМАЗ русумидаги машинага 3500 сомоний пул тўлаб, 1000 ёки 1200 та қовун юклайсиз. Ҳар битта қовунни устига 2,5 сомонийдан тўлайсиз. Ҳали яна сотадиган пештахтамиз учун ҳам патта ҳақи берамиз, солиқ тўлаймиз”.
Ўзбекистоннинг Жиззах туманида етиштирилган таъми асалдан ширин қовун кўпинча ўзбек-тожик чегара постидан ўтказилмай қолиб кетади, увол бўлади ва ўзбекистонлик деҳқонлар катта пулга куйиб қолаëтганига куйинади бу савдогар аёл.
“Божхона айтган пулни бермасанг, йўл ëпиқ, дейди. Деҳқон эса маҳсулотини сотиши керак. Қовун жуда борса, 3 кун туради. Деҳқон эса имкон қадар хорижга чиқаришга мажбур. Шу билан боласини боқади, ахир”.
Қовун сотиб олиш учун бозор айланган харидор — Нигорахон ая бу йил тожикистонликлар, дарҳақиқат, жуда қиммат нархда қовун олиб ейишга мажбур бўлаëтганини айтар экан, шундай дейди:
“Олдин ҳамма нарса арзон, тўкин эди. Ҳозир битта қовун 15 - 20 сомоний. Менга ўхшаган одамларнинг оиласи қовун сотиб ололмайди. Қовун ея олмаймиз, шекилли бу йил. Ўзбекистон билан чегара очилса, ҳаммамизга яхши. Олди-сотди ҳам йўлга қўйилиб, маҳсулот кўпаярди”.
Нигорахон ая ҳар гал икки давлат раҳбарлари сиëсий тадбирлар баҳона ўтган учрашувларда виза тартибини бекор қилишга келишиб олиниши ва деҳқонга ҳам, харидорга ҳам енгиллик берилишини кутадиган бу йил ҳам ҳам, одатдагидек, алданиб қолганини айтиб, афсус қилди.
“Мана раҳбарлар йиғилишди. Элни қийнаган шундай муаммоларни ҳал қилишса бўлардику. Ҳалқ шуни кутган эди раҳбарлардан. Лекин улар бу ишни қилишмади”.
Август-сентябр ойида, яъни ғарқ пишиқчиликда, Тожикистон бозорларида энг қиммат маҳсулот Ўзбекистондан олиб кирилаëтган қовун бўлди. Илгари 3 сомоний ëки 1 АҚШ долларига сотилган қовун ҳозирда 18 сомоний бўлди. Яъни, 6 баробарга қиммат.
* * *
Бу суҳбатлар чоғида мухбиримиз савдогарлик билан Ўзбекистонга бориб ўзбек чегарачиларининг ҳибсхонасига тушиб қолган бир аëл ҳам учради. Унинг кўргуликлари икки давлат ўртасидаги аянчли чегара манзарасининг яна бир кўриниши бўлди.
“Қовун-тарвуз учун Ўзбекистонга борган эдик. Ҳар куни 3000 сўмдан 5000 сўмгача ўзбек пулида пора олади. Пулини кейин берамиз, десак олиб бориб қамашади. Бир йигитнинг синглиси Сариосиëга келин бўлиб тушган экан. Ўзбекчани умуман билмайдиган билмас экан бу йигит. Чегарачилар эса ҳамма тожикистонликларни бирга қамаб қўйган эди. Ҳалиги тожик болани панжаранинг ичида шунақа уришдики. Менинг у болага роса раҳмим келди.
“Нимага сени ушлаб келишди?” деб сўрасам, “Синглимни кўргани келган эдим. Айбим шу. Ушлаб олишди” деди. У бечорани шунақа бақиртириб уришди. “Урманглар, юрагим ачишиб кетаяпти. Менинг юрагимни мазаси йўқ. Мана мен унинг учун жарима тўлайман” деб айтдим. Кечаси соат 3 га бориб, қовун сотадиган мижозларим пул тўлаб мени чиқариб олишди.
Менга ўхшаб ушланганларни Термиздаги Дайдихона, деган қамоқхонага олиб бориб ташлайди. У ерни биров билмайди ҳам. Ўша ëқда қамоқда бўлган аëллар “Ҳатто рўмолларимизни ечиб олишди. Кунига бир парча нон билан битта қалампир беришди” деб айтиб беришганда ҳайрон қолган эдим. У ëққа борсангиз худди пешонангизга “тожикистонлик” деб ëзиб қўйгандай, чегарачилар дарров танийди.
Бир куни эса визам бўлишига қарамасдан бир чегарачи мени ҳақорат қилаяпти. Кейин билсам, муҳр бошқа жойда экан. Шуни топа олмасдан мени сўкди. Ўзбекистоннинг милициялари шунақа сўконғички... Ўзбекистонликларга ҳам қийин аслида. Уларнинг давлати бой бўлгани билан халқи қашшоқ. Қашқадарëнинг баъзи жойларида егани нонни зўрға топишади. Чегара ўтказилгандан кейин кўпларининг уйини давлат бузиб ташлади. Кўпчилиги уйини шундай ташлаб чиқиб кетди. Иш йўқ. Тошкентга ва яна бошқа жойларга ишлагани кетишади”.
Тингловчи минбари эшиттиришининг бугунги сонидаги мурожаатлар мазмуни:
- Ҳақиқат излаб суд бинолари остонасида умрини ўтказаётган фарғоналик аёл арзи,
- Ҳалол дўконларга ароқ сотиш мажбурияти юкланганидан норизо мусулмон қайғуси,
- Ўзбекистонга савдогарлик қилгани бориб, чегарачилар қўлида ҳибсда ўтирган савдогар кўргиликлари,
- 3 килолик қовун 6 долларга чиқиб, Ўзбекистонда сув текин неъматдан бебаҳра қолаётган қўшни тожикистонликлар армони.
* * *
Таҳририятмизга фарғоналик бир боғбон аёлдан мактуб келди. Бу аёл ўз исми ва манзилини ошкор этмаслигимизни сўраган. Мактубда айтилишича, унинг оиласи кўп йиллардан буён боғдорчилик билан шуғулланади. Бу оила колхоздан аввалига ширкат хўжалиги тарзида, кейинчалик кимошди савдоси орқали олинган кичиккина боққа сўнгги йиллар давомида у яшайдиган туман ички ишлар бошқармасининг раҳбари даъвогарлик қилмоқда.
Аёлнинг сўзларига кўра, бу даъво ҳам ноқонуний, милиция раҳбарининг ҳаракатлари ҳам ноқонуний. Бир неча бор бу аёл ва унинг оила-аъзолари эса калтаклаб ҳам кетилган. Биз мактубда ёзилган телефон рақами орқали Фарғонага сим қоқиб, аёл билан суҳбатлашдик.
“1999 йилдан бери ишлаб келаëтган бир боғимиз бор эди. Бу боғ аввал колхозники бўлган. Кейин бизга ўтказиб берилган. 2004 йили боғни кимошди савдосига қўйишди. Кимошди савдосида ариза қабул қилиш муддати битгандан кейин негадир битта амалдорнинг аризасини комиссия раиси қабул қилди. Ана шу ариза билан бош оғриғи бошланди.
Аризани топширган амалдор кимошди савдосида ютиб олди. “Мана мен ютиб олганман. Мана ҳокимни қарори. Мана комиссия раисининг қарори” деб бизни ишлаб турган жойимиздан ҳайдади. Устунбоп бўлиб турган дарахтларимизни кесиб ташлашди. Бизнинг тирикчилигимиз эса шу боғдан эди. Мен воқеа устидан президент отамизга хат ëздим. Сайëра Рашидовага хат ëзганимдан кейин Тошкентдан текширувчилар келиб, бизнинг ҳақлигимизни аниқлаб берди. Қайтадан боғни кимошди савдосига қўйди.
Мен бу гал 1 миллион 850 мингга сўмга ерни сотиб олдим. 15 кундан кейин эса комиссия раиси яна ноқонуний равишда боғни ҳалиги амалдорга ўтказиб берди. Еримни берасан, деб жанжал қилиб судга берди. Суд улар томон бўлиб, мени ноҳаққа чиқарди. Мен деҳқон бўлсам, бундан бошқа тирикчилик қиладиган жойим бўлмаса.
Ҳурматли президентимиз телевизорда ҳар 5 - 10 минутда “Боғми, узумзорми, бундай ерларнинг ҳаммасини ишлаб турган колхозчига ўтказиб беринг” деб айтаяпти. Суд президентнинг қарорини бажармай, ишни шунчаликка олиб борса? Бирортаси келиб “Ие, бу боғда ким ўтирибди?” дегани йўқ. Булар мени хонавайрон қилишди. Уларнинг ноҳақлигини аниқлаб бериш учун қўлимдаги ҳужжатларни жўнатмаган жойим қолмади.
“Эй инсонлар! Ахир мен деҳқонман, менга қаранглар” деб республика прокуратурасини олдида, Олий суд биноси олдида 25 кун йиғлаб ўтирдим. Ҳозирга келиб, колхозчидан ерни ноҳақ юлиб олишди. Камига улар судга ариза берди. Суд эса бизга 10 миллион сўм жарима солиб, бизни тўлашга мажбур қилаяпти ҳозир (йиғлайди..). Мен ишлаб туриб, давлат мулкини ҳалол юргизиб туриб, ноҳақликка учраяпман.
Хўжайиним шу ишнинг орқасидан уйдан кўчага чиқолмай қолди. Кимга бораримни ҳам билмай қолдим, тўғриси. Ҳозир ҳақиқат йўқлигидан афсусланиб кетаяпман. Бу амалдорлар эса поранинг эвазига шунчалик бебошлик қилаяпти, деб ўйлайман. Президент отамизнинг олдига бораймикин, дейман. Лкеинборганим билан унинг қабулига киргизишмаса, дейман яна.
* * *
Озодлик мухбири билан суҳбатлашган фарғоналик бошқа бир суҳбатдошимиз Рамазон ойида водийлик мусулмонлар учун муаммо бўлиб турган бир масала хусусида гап очди. Бу муаммо ҳалол таомлар сотадиган ошхоналарга маҳаллий раҳбарлар томонидан бўлаётган босимлар, хусусан, спиртли ичимликлар соттириш мажбурияти ҳақида.
“Фақат водийда эмас, балки Тошкентда ҳам жума намози ўқиладиган масжидлар олдида спиртли ичимликлар сотиш авваллари тўхтатилган эди. Яъни, шундай жойларда магазини, чойхонаси, ошхонаси бор одамлар “спиртли ичимликлар ичиш ман қилинади” деб ëзиб қўйишган. Лекин шуларга ҳам тазйиқ ўтказиш бошланди. “Нимага бу ëзувни қўйдинг? Олиб ташлайсан” деб айтишди.
Қурилаëтган катта-катта магазинларга спиртли ичимлик сотиш мажбурияти юкланаяпти. Мақсад эса, менимча, водийда диний йўналиш кучли бўлгани учун ароқ сотилишини йўлга қўйиб, одамларни бузиш йўлига ўтиш бўлса керак. Бу Рамазон ойи келгани билан боғлиқ эмас. Бу ҳолат кузатилаётганига анча бўлди”.
Фарғоналик суҳбатдошимиз муборак Рамазон ойида фарғоналик мусулмонларни қийнаб турган ҳалол ошхоналар масаласида ўз кузатувларини сўзлади. Водийдаги ҳалол емакхоналарга спиртли ичимликлар сотиш мажбурияти юкланаётгани ҳақида аввалги дастурларимизда ҳам хабар қилган эдик. Афтидан бу амалиёт ҳали ҳам кенг кўламда давом этмоқда.
* * *
Бу йил Душанбе бозорларида 3 килолик қовун 6 доллар бўлди. Сабаби, Тожикистоннинг ёмғирсиз келган баҳори мамлакатнинг чӯл зоналарида етиштириладиган оз миқдордаги қовунни ҳам кўкартирмади. Бунинг устига, Ўзбекистон томони ҳам чегарани ёпгани боис, машаққат билан Ӯзбекистондан олиб келинаётган қовун нархи осмонга чиқиб кетди. Ваҳолангки, Ўзбекистонда бу неъмат бу нархга солиштирганда сув текин.
Энг қизиғи, 6 долларлик қовун ҳам ҳаммага эмас, фақат топганга бор. Душанбелик мухбиримиз, мисол учун, яхши қовун излаб Душанбе шаҳридан 60 километр наридаги Турсунзода тумани марказий бозорига борди.
Нархларнинг бу қадар осмону фалакка чиққанини Умидахон исмли савдогар аëл шундай изоҳлайди.
“Полиз экинларини ўтказиш йўлида муаммо кўп. Битта КаМАЗ русумидаги машинага 3500 сомоний пул тўлаб, 1000 ёки 1200 та қовун юклайсиз. Ҳар битта қовунни устига 2,5 сомонийдан тўлайсиз. Ҳали яна сотадиган пештахтамиз учун ҳам патта ҳақи берамиз, солиқ тўлаймиз”.
Ўзбекистоннинг Жиззах туманида етиштирилган таъми асалдан ширин қовун кўпинча ўзбек-тожик чегара постидан ўтказилмай қолиб кетади, увол бўлади ва ўзбекистонлик деҳқонлар катта пулга куйиб қолаëтганига куйинади бу савдогар аёл.
“Божхона айтган пулни бермасанг, йўл ëпиқ, дейди. Деҳқон эса маҳсулотини сотиши керак. Қовун жуда борса, 3 кун туради. Деҳқон эса имкон қадар хорижга чиқаришга мажбур. Шу билан боласини боқади, ахир”.
Қовун сотиб олиш учун бозор айланган харидор — Нигорахон ая бу йил тожикистонликлар, дарҳақиқат, жуда қиммат нархда қовун олиб ейишга мажбур бўлаëтганини айтар экан, шундай дейди:
“Олдин ҳамма нарса арзон, тўкин эди. Ҳозир битта қовун 15 - 20 сомоний. Менга ўхшаган одамларнинг оиласи қовун сотиб ололмайди. Қовун ея олмаймиз, шекилли бу йил. Ўзбекистон билан чегара очилса, ҳаммамизга яхши. Олди-сотди ҳам йўлга қўйилиб, маҳсулот кўпаярди”.
Нигорахон ая ҳар гал икки давлат раҳбарлари сиëсий тадбирлар баҳона ўтган учрашувларда виза тартибини бекор қилишга келишиб олиниши ва деҳқонга ҳам, харидорга ҳам енгиллик берилишини кутадиган бу йил ҳам ҳам, одатдагидек, алданиб қолганини айтиб, афсус қилди.
“Мана раҳбарлар йиғилишди. Элни қийнаган шундай муаммоларни ҳал қилишса бўлардику. Ҳалқ шуни кутган эди раҳбарлардан. Лекин улар бу ишни қилишмади”.
Август-сентябр ойида, яъни ғарқ пишиқчиликда, Тожикистон бозорларида энг қиммат маҳсулот Ўзбекистондан олиб кирилаëтган қовун бўлди. Илгари 3 сомоний ëки 1 АҚШ долларига сотилган қовун ҳозирда 18 сомоний бўлди. Яъни, 6 баробарга қиммат.
* * *
Бу суҳбатлар чоғида мухбиримиз савдогарлик билан Ўзбекистонга бориб ўзбек чегарачиларининг ҳибсхонасига тушиб қолган бир аëл ҳам учради. Унинг кўргуликлари икки давлат ўртасидаги аянчли чегара манзарасининг яна бир кўриниши бўлди.
“Қовун-тарвуз учун Ўзбекистонга борган эдик. Ҳар куни 3000 сўмдан 5000 сўмгача ўзбек пулида пора олади. Пулини кейин берамиз, десак олиб бориб қамашади. Бир йигитнинг синглиси Сариосиëга келин бўлиб тушган экан. Ўзбекчани умуман билмайдиган билмас экан бу йигит. Чегарачилар эса ҳамма тожикистонликларни бирга қамаб қўйган эди. Ҳалиги тожик болани панжаранинг ичида шунақа уришдики. Менинг у болага роса раҳмим келди.
“Нимага сени ушлаб келишди?” деб сўрасам, “Синглимни кўргани келган эдим. Айбим шу. Ушлаб олишди” деди. У бечорани шунақа бақиртириб уришди. “Урманглар, юрагим ачишиб кетаяпти. Менинг юрагимни мазаси йўқ. Мана мен унинг учун жарима тўлайман” деб айтдим. Кечаси соат 3 га бориб, қовун сотадиган мижозларим пул тўлаб мени чиқариб олишди.
Менга ўхшаб ушланганларни Термиздаги Дайдихона, деган қамоқхонага олиб бориб ташлайди. У ерни биров билмайди ҳам. Ўша ëқда қамоқда бўлган аëллар “Ҳатто рўмолларимизни ечиб олишди. Кунига бир парча нон билан битта қалампир беришди” деб айтиб беришганда ҳайрон қолган эдим. У ëққа борсангиз худди пешонангизга “тожикистонлик” деб ëзиб қўйгандай, чегарачилар дарров танийди.
Бир куни эса визам бўлишига қарамасдан бир чегарачи мени ҳақорат қилаяпти. Кейин билсам, муҳр бошқа жойда экан. Шуни топа олмасдан мени сўкди. Ўзбекистоннинг милициялари шунақа сўконғички... Ўзбекистонликларга ҳам қийин аслида. Уларнинг давлати бой бўлгани билан халқи қашшоқ. Қашқадарëнинг баъзи жойларида егани нонни зўрға топишади. Чегара ўтказилгандан кейин кўпларининг уйини давлат бузиб ташлади. Кўпчилиги уйини шундай ташлаб чиқиб кетди. Иш йўқ. Тошкентга ва яна бошқа жойларга ишлагани кетишади”.
Тингловчи минбари эшиттиришининг бугунги сонидаги мурожаатлар мазмуни:
- Ҳақиқат излаб суд бинолари остонасида умрини ўтказаётган фарғоналик аёл арзи,
- Ҳалол дўконларга ароқ сотиш мажбурияти юкланганидан норизо мусулмон қайғуси,
- Ўзбекистонга савдогарлик қилгани бориб, чегарачилар қўлида ҳибсда ўтирган савдогар кўргиликлари,
- 3 килолик қовун 6 долларга чиқиб, Ўзбекистонда сув текин неъматдан бебаҳра қолаётган қўшни тожикистонликлар армони.
* * *
Таҳририятмизга фарғоналик бир боғбон аёлдан мактуб келди. Бу аёл ўз исми ва манзилини ошкор этмаслигимизни сўраган. Мактубда айтилишича, унинг оиласи кўп йиллардан буён боғдорчилик билан шуғулланади. Бу оила колхоздан аввалига ширкат хўжалиги тарзида, кейинчалик кимошди савдоси орқали олинган кичиккина боққа сўнгги йиллар давомида у яшайдиган туман ички ишлар бошқармасининг раҳбари даъвогарлик қилмоқда.
Аёлнинг сўзларига кўра, бу даъво ҳам ноқонуний, милиция раҳбарининг ҳаракатлари ҳам ноқонуний. Бир неча бор бу аёл ва унинг оила-аъзолари эса калтаклаб ҳам кетилган. Биз мактубда ёзилган телефон рақами орқали Фарғонага сим қоқиб, аёл билан суҳбатлашдик.
“1999 йилдан бери ишлаб келаëтган бир боғимиз бор эди. Бу боғ аввал колхозники бўлган. Кейин бизга ўтказиб берилган. 2004 йили боғни кимошди савдосига қўйишди. Кимошди савдосида ариза қабул қилиш муддати битгандан кейин негадир битта амалдорнинг аризасини комиссия раиси қабул қилди. Ана шу ариза билан бош оғриғи бошланди.
Аризани топширган амалдор кимошди савдосида ютиб олди. “Мана мен ютиб олганман. Мана ҳокимни қарори. Мана комиссия раисининг қарори” деб бизни ишлаб турган жойимиздан ҳайдади. Устунбоп бўлиб турган дарахтларимизни кесиб ташлашди. Бизнинг тирикчилигимиз эса шу боғдан эди. Мен воқеа устидан президент отамизга хат ëздим. Сайëра Рашидовага хат ëзганимдан кейин Тошкентдан текширувчилар келиб, бизнинг ҳақлигимизни аниқлаб берди. Қайтадан боғни кимошди савдосига қўйди.
Мен бу гал 1 миллион 850 мингга сўмга ерни сотиб олдим. 15 кундан кейин эса комиссия раиси яна ноқонуний равишда боғни ҳалиги амалдорга ўтказиб берди. Еримни берасан, деб жанжал қилиб судга берди. Суд улар томон бўлиб, мени ноҳаққа чиқарди. Мен деҳқон бўлсам, бундан бошқа тирикчилик қиладиган жойим бўлмаса.
Ҳурматли президентимиз телевизорда ҳар 5 - 10 минутда “Боғми, узумзорми, бундай ерларнинг ҳаммасини ишлаб турган колхозчига ўтказиб беринг” деб айтаяпти. Суд президентнинг қарорини бажармай, ишни шунчаликка олиб борса? Бирортаси келиб “Ие, бу боғда ким ўтирибди?” дегани йўқ. Булар мени хонавайрон қилишди. Уларнинг ноҳақлигини аниқлаб бериш учун қўлимдаги ҳужжатларни жўнатмаган жойим қолмади.
“Эй инсонлар! Ахир мен деҳқонман, менга қаранглар” деб республика прокуратурасини олдида, Олий суд биноси олдида 25 кун йиғлаб ўтирдим. Ҳозирга келиб, колхозчидан ерни ноҳақ юлиб олишди. Камига улар судга ариза берди. Суд эса бизга 10 миллион сўм жарима солиб, бизни тўлашга мажбур қилаяпти ҳозир (йиғлайди..). Мен ишлаб туриб, давлат мулкини ҳалол юргизиб туриб, ноҳақликка учраяпман.
Хўжайиним шу ишнинг орқасидан уйдан кўчага чиқолмай қолди. Кимга бораримни ҳам билмай қолдим, тўғриси. Ҳозир ҳақиқат йўқлигидан афсусланиб кетаяпман. Бу амалдорлар эса поранинг эвазига шунчалик бебошлик қилаяпти, деб ўйлайман. Президент отамизнинг олдига бораймикин, дейман. Лкеинборганим билан унинг қабулига киргизишмаса, дейман яна.
* * *
Озодлик мухбири билан суҳбатлашган фарғоналик бошқа бир суҳбатдошимиз Рамазон ойида водийлик мусулмонлар учун муаммо бўлиб турган бир масала хусусида гап очди. Бу муаммо ҳалол таомлар сотадиган ошхоналарга маҳаллий раҳбарлар томонидан бўлаётган босимлар, хусусан, спиртли ичимликлар соттириш мажбурияти ҳақида.
“Фақат водийда эмас, балки Тошкентда ҳам жума намози ўқиладиган масжидлар олдида спиртли ичимликлар сотиш авваллари тўхтатилган эди. Яъни, шундай жойларда магазини, чойхонаси, ошхонаси бор одамлар “спиртли ичимликлар ичиш ман қилинади” деб ëзиб қўйишган. Лекин шуларга ҳам тазйиқ ўтказиш бошланди. “Нимага бу ëзувни қўйдинг? Олиб ташлайсан” деб айтишди.
Қурилаëтган катта-катта магазинларга спиртли ичимлик сотиш мажбурияти юкланаяпти. Мақсад эса, менимча, водийда диний йўналиш кучли бўлгани учун ароқ сотилишини йўлга қўйиб, одамларни бузиш йўлига ўтиш бўлса керак. Бу Рамазон ойи келгани билан боғлиқ эмас. Бу ҳолат кузатилаётганига анча бўлди”.
Фарғоналик суҳбатдошимиз муборак Рамазон ойида фарғоналик мусулмонларни қийнаб турган ҳалол ошхоналар масаласида ўз кузатувларини сўзлади. Водийдаги ҳалол емакхоналарга спиртли ичимликлар сотиш мажбурияти юкланаётгани ҳақида аввалги дастурларимизда ҳам хабар қилган эдик. Афтидан бу амалиёт ҳали ҳам кенг кўламда давом этмоқда.
* * *
Бу йил Душанбе бозорларида 3 килолик қовун 6 доллар бўлди. Сабаби, Тожикистоннинг ёмғирсиз келган баҳори мамлакатнинг чӯл зоналарида етиштириладиган оз миқдордаги қовунни ҳам кўкартирмади. Бунинг устига, Ўзбекистон томони ҳам чегарани ёпгани боис, машаққат билан Ӯзбекистондан олиб келинаётган қовун нархи осмонга чиқиб кетди. Ваҳолангки, Ўзбекистонда бу неъмат бу нархга солиштирганда сув текин.
Энг қизиғи, 6 долларлик қовун ҳам ҳаммага эмас, фақат топганга бор. Душанбелик мухбиримиз, мисол учун, яхши қовун излаб Душанбе шаҳридан 60 километр наридаги Турсунзода тумани марказий бозорига борди.
Нархларнинг бу қадар осмону фалакка чиққанини Умидахон исмли савдогар аëл шундай изоҳлайди.
“Полиз экинларини ўтказиш йўлида муаммо кўп. Битта КаМАЗ русумидаги машинага 3500 сомоний пул тўлаб, 1000 ёки 1200 та қовун юклайсиз. Ҳар битта қовунни устига 2,5 сомонийдан тўлайсиз. Ҳали яна сотадиган пештахтамиз учун ҳам патта ҳақи берамиз, солиқ тўлаймиз”.
Ўзбекистоннинг Жиззах туманида етиштирилган таъми асалдан ширин қовун кўпинча ўзбек-тожик чегара постидан ўтказилмай қолиб кетади, увол бўлади ва ўзбекистонлик деҳқонлар катта пулга куйиб қолаëтганига куйинади бу савдогар аёл.
“Божхона айтган пулни бермасанг, йўл ëпиқ, дейди. Деҳқон эса маҳсулотини сотиши керак. Қовун жуда борса, 3 кун туради. Деҳқон эса имкон қадар хорижга чиқаришга мажбур. Шу билан боласини боқади, ахир”.
Қовун сотиб олиш учун бозор айланган харидор — Нигорахон ая бу йил тожикистонликлар, дарҳақиқат, жуда қиммат нархда қовун олиб ейишга мажбур бўлаëтганини айтар экан, шундай дейди:
“Олдин ҳамма нарса арзон, тўкин эди. Ҳозир битта қовун 15 - 20 сомоний. Менга ўхшаган одамларнинг оиласи қовун сотиб ололмайди. Қовун ея олмаймиз, шекилли бу йил. Ўзбекистон билан чегара очилса, ҳаммамизга яхши. Олди-сотди ҳам йўлга қўйилиб, маҳсулот кўпаярди”.
Нигорахон ая ҳар гал икки давлат раҳбарлари сиëсий тадбирлар баҳона ўтган учрашувларда виза тартибини бекор қилишга келишиб олиниши ва деҳқонга ҳам, харидорга ҳам енгиллик берилишини кутадиган бу йил ҳам ҳам, одатдагидек, алданиб қолганини айтиб, афсус қилди.
“Мана раҳбарлар йиғилишди. Элни қийнаган шундай муаммоларни ҳал қилишса бўлардику. Ҳалқ шуни кутган эди раҳбарлардан. Лекин улар бу ишни қилишмади”.
Август-сентябр ойида, яъни ғарқ пишиқчиликда, Тожикистон бозорларида энг қиммат маҳсулот Ўзбекистондан олиб кирилаëтган қовун бўлди. Илгари 3 сомоний ëки 1 АҚШ долларига сотилган қовун ҳозирда 18 сомоний бўлди. Яъни, 6 баробарга қиммат.
* * *
Бу суҳбатлар чоғида мухбиримиз савдогарлик билан Ўзбекистонга бориб ўзбек чегарачиларининг ҳибсхонасига тушиб қолган бир аëл ҳам учради. Унинг кўргуликлари икки давлат ўртасидаги аянчли чегара манзарасининг яна бир кўриниши бўлди.
“Қовун-тарвуз учун Ўзбекистонга борган эдик. Ҳар куни 3000 сўмдан 5000 сўмгача ўзбек пулида пора олади. Пулини кейин берамиз, десак олиб бориб қамашади. Бир йигитнинг синглиси Сариосиëга келин бўлиб тушган экан. Ўзбекчани умуман билмайдиган билмас экан бу йигит. Чегарачилар эса ҳамма тожикистонликларни бирга қамаб қўйган эди. Ҳалиги тожик болани панжаранинг ичида шунақа уришдики. Менинг у болага роса раҳмим келди.
“Нимага сени ушлаб келишди?” деб сўрасам, “Синглимни кўргани келган эдим. Айбим шу. Ушлаб олишди” деди. У бечорани шунақа бақиртириб уришди. “Урманглар, юрагим ачишиб кетаяпти. Менинг юрагимни мазаси йўқ. Мана мен унинг учун жарима тўлайман” деб айтдим. Кечаси соат 3 га бориб, қовун сотадиган мижозларим пул тўлаб мени чиқариб олишди.
Менга ўхшаб ушланганларни Термиздаги Дайдихона, деган қамоқхонага олиб бориб ташлайди. У ерни биров билмайди ҳам. Ўша ëқда қамоқда бўлган аëллар “Ҳатто рўмолларимизни ечиб олишди. Кунига бир парча нон билан битта қалампир беришди” деб айтиб беришганда ҳайрон қолган эдим. У ëққа борсангиз худди пешонангизга “тожикистонлик” деб ëзиб қўйгандай, чегарачилар дарров танийди.
Бир куни эса визам бўлишига қарамасдан бир чегарачи мени ҳақорат қилаяпти. Кейин билсам, муҳр бошқа жойда экан. Шуни топа олмасдан мени сўкди. Ўзбекистоннинг милициялари шунақа сўконғички... Ўзбекистонликларга ҳам қийин аслида. Уларнинг давлати бой бўлгани билан халқи қашшоқ. Қашқадарëнинг баъзи жойларида егани нонни зўрға топишади. Чегара ўтказилгандан кейин кўпларининг уйини давлат бузиб ташлади. Кўпчилиги уйини шундай ташлаб чиқиб кетди. Иш йўқ. Тошкентга ва яна бошқа жойларга ишлагани кетишади”.
Тингловчи минбари эшиттиришининг бугунги сонидаги мурожаатлар мазмуни:
- Ҳақиқат излаб суд бинолари остонасида умрини ўтказаётган фарғоналик аёл арзи,
- Ҳалол дўконларга ароқ сотиш мажбурияти юкланганидан норизо мусулмон қайғуси,
- Ўзбекистонга савдогарлик қилгани бориб, чегарачилар қўлида ҳибсда ўтирган савдогар кўргиликлари,
- 3 килолик қовун 6 долларга чиқиб, Ўзбекистонда сув текин неъматдан бебаҳра қолаётган қўшни тожикистонликлар армони.
* * *
Таҳририятмизга фарғоналик бир боғбон аёлдан мактуб келди. Бу аёл ўз исми ва манзилини ошкор этмаслигимизни сўраган. Мактубда айтилишича, унинг оиласи кўп йиллардан буён боғдорчилик билан шуғулланади. Бу оила колхоздан аввалига ширкат хўжалиги тарзида, кейинчалик кимошди савдоси орқали олинган кичиккина боққа сўнгги йиллар давомида у яшайдиган туман ички ишлар бошқармасининг раҳбари даъвогарлик қилмоқда.
Аёлнинг сўзларига кўра, бу даъво ҳам ноқонуний, милиция раҳбарининг ҳаракатлари ҳам ноқонуний. Бир неча бор бу аёл ва унинг оила-аъзолари эса калтаклаб ҳам кетилган. Биз мактубда ёзилган телефон рақами орқали Фарғонага сим қоқиб, аёл билан суҳбатлашдик.
“1999 йилдан бери ишлаб келаëтган бир боғимиз бор эди. Бу боғ аввал колхозники бўлган. Кейин бизга ўтказиб берилган. 2004 йили боғни кимошди савдосига қўйишди. Кимошди савдосида ариза қабул қилиш муддати битгандан кейин негадир битта амалдорнинг аризасини комиссия раиси қабул қилди. Ана шу ариза билан бош оғриғи бошланди.
Аризани топширган амалдор кимошди савдосида ютиб олди. “Мана мен ютиб олганман. Мана ҳокимни қарори. Мана комиссия раисининг қарори” деб бизни ишлаб турган жойимиздан ҳайдади. Устунбоп бўлиб турган дарахтларимизни кесиб ташлашди. Бизнинг тирикчилигимиз эса шу боғдан эди. Мен воқеа устидан президент отамизга хат ëздим. Сайëра Рашидовага хат ëзганимдан кейин Тошкентдан текширувчилар келиб, бизнинг ҳақлигимизни аниқлаб берди. Қайтадан боғни кимошди савдосига қўйди.
Мен бу гал 1 миллион 850 мингга сўмга ерни сотиб олдим. 15 кундан кейин эса комиссия раиси яна ноқонуний равишда боғни ҳалиги амалдорга ўтказиб берди. Еримни берасан, деб жанжал қилиб судга берди. Суд улар томон бўлиб, мени ноҳаққа чиқарди. Мен деҳқон бўлсам, бундан бошқа тирикчилик қиладиган жойим бўлмаса.
Ҳурматли президентимиз телевизорда ҳар 5 - 10 минутда “Боғми, узумзорми, бундай ерларнинг ҳаммасини ишлаб турган колхозчига ўтказиб беринг” деб айтаяпти. Суд президентнинг қарорини бажармай, ишни шунчаликка олиб борса? Бирортаси келиб “Ие, бу боғда ким ўтирибди?” дегани йўқ. Булар мени хонавайрон қилишди. Уларнинг ноҳақлигини аниқлаб бериш учун қўлимдаги ҳужжатларни жўнатмаган жойим қолмади.
“Эй инсонлар! Ахир мен деҳқонман, менга қаранглар” деб республика прокуратурасини олдида, Олий суд биноси олдида 25 кун йиғлаб ўтирдим. Ҳозирга келиб, колхозчидан ерни ноҳақ юлиб олишди. Камига улар судга ариза берди. Суд эса бизга 10 миллион сўм жарима солиб, бизни тўлашга мажбур қилаяпти ҳозир (йиғлайди..). Мен ишлаб туриб, давлат мулкини ҳалол юргизиб туриб, ноҳақликка учраяпман.
Хўжайиним шу ишнинг орқасидан уйдан кўчага чиқолмай қолди. Кимга бораримни ҳам билмай қолдим, тўғриси. Ҳозир ҳақиқат йўқлигидан афсусланиб кетаяпман. Бу амалдорлар эса поранинг эвазига шунчалик бебошлик қилаяпти, деб ўйлайман. Президент отамизнинг олдига бораймикин, дейман. Лкеинборганим билан унинг қабулига киргизишмаса, дейман яна.
* * *
Озодлик мухбири билан суҳбатлашган фарғоналик бошқа бир суҳбатдошимиз Рамазон ойида водийлик мусулмонлар учун муаммо бўлиб турган бир масала хусусида гап очди. Бу муаммо ҳалол таомлар сотадиган ошхоналарга маҳаллий раҳбарлар томонидан бўлаётган босимлар, хусусан, спиртли ичимликлар соттириш мажбурияти ҳақида.
“Фақат водийда эмас, балки Тошкентда ҳам жума намози ўқиладиган масжидлар олдида спиртли ичимликлар сотиш авваллари тўхтатилган эди. Яъни, шундай жойларда магазини, чойхонаси, ошхонаси бор одамлар “спиртли ичимликлар ичиш ман қилинади” деб ëзиб қўйишган. Лекин шуларга ҳам тазйиқ ўтказиш бошланди. “Нимага бу ëзувни қўйдинг? Олиб ташлайсан” деб айтишди.
Қурилаëтган катта-катта магазинларга спиртли ичимлик сотиш мажбурияти юкланаяпти. Мақсад эса, менимча, водийда диний йўналиш кучли бўлгани учун ароқ сотилишини йўлга қўйиб, одамларни бузиш йўлига ўтиш бўлса керак. Бу Рамазон ойи келгани билан боғлиқ эмас. Бу ҳолат кузатилаётганига анча бўлди”.
Фарғоналик суҳбатдошимиз муборак Рамазон ойида фарғоналик мусулмонларни қийнаб турган ҳалол ошхоналар масаласида ўз кузатувларини сўзлади. Водийдаги ҳалол емакхоналарга спиртли ичимликлар сотиш мажбурияти юкланаётгани ҳақида аввалги дастурларимизда ҳам хабар қилган эдик. Афтидан бу амалиёт ҳали ҳам кенг кўламда давом этмоқда.
* * *
Бу йил Душанбе бозорларида 3 килолик қовун 6 доллар бўлди. Сабаби, Тожикистоннинг ёмғирсиз келган баҳори мамлакатнинг чӯл зоналарида етиштириладиган оз миқдордаги қовунни ҳам кўкартирмади. Бунинг устига, Ўзбекистон томони ҳам чегарани ёпгани боис, машаққат билан Ӯзбекистондан олиб келинаётган қовун нархи осмонга чиқиб кетди. Ваҳолангки, Ўзбекистонда бу неъмат бу нархга солиштирганда сув текин.
Энг қизиғи, 6 долларлик қовун ҳам ҳаммага эмас, фақат топганга бор. Душанбелик мухбиримиз, мисол учун, яхши қовун излаб Душанбе шаҳридан 60 километр наридаги Турсунзода тумани марказий бозорига борди.
Нархларнинг бу қадар осмону фалакка чиққанини Умидахон исмли савдогар аëл шундай изоҳлайди.
“Полиз экинларини ўтказиш йўлида муаммо кўп. Битта КаМАЗ русумидаги машинага 3500 сомоний пул тўлаб, 1000 ёки 1200 та қовун юклайсиз. Ҳар битта қовунни устига 2,5 сомонийдан тўлайсиз. Ҳали яна сотадиган пештахтамиз учун ҳам патта ҳақи берамиз, солиқ тўлаймиз”.
Ўзбекистоннинг Жиззах туманида етиштирилган таъми асалдан ширин қовун кўпинча ўзбек-тожик чегара постидан ўтказилмай қолиб кетади, увол бўлади ва ўзбекистонлик деҳқонлар катта пулга куйиб қолаëтганига куйинади бу савдогар аёл.
“Божхона айтган пулни бермасанг, йўл ëпиқ, дейди. Деҳқон эса маҳсулотини сотиши керак. Қовун жуда борса, 3 кун туради. Деҳқон эса имкон қадар хорижга чиқаришга мажбур. Шу билан боласини боқади, ахир”.
Қовун сотиб олиш учун бозор айланган харидор — Нигорахон ая бу йил тожикистонликлар, дарҳақиқат, жуда қиммат нархда қовун олиб ейишга мажбур бўлаëтганини айтар экан, шундай дейди:
“Олдин ҳамма нарса арзон, тўкин эди. Ҳозир битта қовун 15 - 20 сомоний. Менга ўхшаган одамларнинг оиласи қовун сотиб ололмайди. Қовун ея олмаймиз, шекилли бу йил. Ўзбекистон билан чегара очилса, ҳаммамизга яхши. Олди-сотди ҳам йўлга қўйилиб, маҳсулот кўпаярди”.
Нигорахон ая ҳар гал икки давлат раҳбарлари сиëсий тадбирлар баҳона ўтган учрашувларда виза тартибини бекор қилишга келишиб олиниши ва деҳқонга ҳам, харидорга ҳам енгиллик берилишини кутадиган бу йил ҳам ҳам, одатдагидек, алданиб қолганини айтиб, афсус қилди.
“Мана раҳбарлар йиғилишди. Элни қийнаган шундай муаммоларни ҳал қилишса бўлардику. Ҳалқ шуни кутган эди раҳбарлардан. Лекин улар бу ишни қилишмади”.
Август-сентябр ойида, яъни ғарқ пишиқчиликда, Тожикистон бозорларида энг қиммат маҳсулот Ўзбекистондан олиб кирилаëтган қовун бўлди. Илгари 3 сомоний ëки 1 АҚШ долларига сотилган қовун ҳозирда 18 сомоний бўлди. Яъни, 6 баробарга қиммат.
* * *
Бу суҳбатлар чоғида мухбиримиз савдогарлик билан Ўзбекистонга бориб ўзбек чегарачиларининг ҳибсхонасига тушиб қолган бир аëл ҳам учради. Унинг кўргуликлари икки давлат ўртасидаги аянчли чегара манзарасининг яна бир кўриниши бўлди.
“Қовун-тарвуз учун Ўзбекистонга борган эдик. Ҳар куни 3000 сўмдан 5000 сўмгача ўзбек пулида пора олади. Пулини кейин берамиз, десак олиб бориб қамашади. Бир йигитнинг синглиси Сариосиëга келин бўлиб тушган экан. Ўзбекчани умуман билмайдиган билмас экан бу йигит. Чегарачилар эса ҳамма тожикистонликларни бирга қамаб қўйган эди. Ҳалиги тожик болани панжаранинг ичида шунақа уришдики. Менинг у болага роса раҳмим келди.
“Нимага сени ушлаб келишди?” деб сўрасам, “Синглимни кўргани келган эдим. Айбим шу. Ушлаб олишди” деди. У бечорани шунақа бақиртириб уришди. “Урманглар, юрагим ачишиб кетаяпти. Менинг юрагимни мазаси йўқ. Мана мен унинг учун жарима тўлайман” деб айтдим. Кечаси соат 3 га бориб, қовун сотадиган мижозларим пул тўлаб мени чиқариб олишди.
Менга ўхшаб ушланганларни Термиздаги Дайдихона, деган қамоқхонага олиб бориб ташлайди. У ерни биров билмайди ҳам. Ўша ëқда қамоқда бўлган аëллар “Ҳатто рўмолларимизни ечиб олишди. Кунига бир парча нон билан битта қалампир беришди” деб айтиб беришганда ҳайрон қолган эдим. У ëққа борсангиз худди пешонангизга “тожикистонлик” деб ëзиб қўйгандай, чегарачилар дарров танийди.
Бир куни эса визам бўлишига қарамасдан бир чегарачи мени ҳақорат қилаяпти. Кейин билсам, муҳр бошқа жойда экан. Шуни топа олмасдан мени сўкди. Ўзбекистоннинг милициялари шунақа сўконғички... Ўзбекистонликларга ҳам қийин аслида. Уларнинг давлати бой бўлгани билан халқи қашшоқ. Қашқадарëнинг баъзи жойларида егани нонни зўрға топишади. Чегара ўтказилгандан кейин кўпларининг уйини давлат бузиб ташлади. Кўпчилиги уйини шундай ташлаб чиқиб кетди. Иш йўқ. Тошкентга ва яна бошқа жойларга ишлагани кетишади”.
Тингловчи минбари эшиттиришининг бугунги сонидаги мурожаатлар мазмуни:
- Ҳақиқат излаб суд бинолари остонасида умрини ўтказаётган фарғоналик аёл арзи,
- Ҳалол дўконларга ароқ сотиш мажбурияти юкланганидан норизо мусулмон қайғуси,
- Ўзбекистонга савдогарлик қилгани бориб, чегарачилар қўлида ҳибсда ўтирган савдогар кўргиликлари,
- 3 килолик қовун 6 долларга чиқиб, Ўзбекистонда сув текин неъматдан бебаҳра қолаётган қўшни тожикистонликлар армони.
* * *
Таҳририятмизга фарғоналик бир боғбон аёлдан мактуб келди. Бу аёл ўз исми ва манзилини ошкор этмаслигимизни сўраган. Мактубда айтилишича, унинг оиласи кўп йиллардан буён боғдорчилик билан шуғулланади. Бу оила колхоздан аввалига ширкат хўжалиги тарзида, кейинчалик кимошди савдоси орқали олинган кичиккина боққа сўнгги йиллар давомида у яшайдиган туман ички ишлар бошқармасининг раҳбари даъвогарлик қилмоқда.
Аёлнинг сўзларига кўра, бу даъво ҳам ноқонуний, милиция раҳбарининг ҳаракатлари ҳам ноқонуний. Бир неча бор бу аёл ва унинг оила-аъзолари эса калтаклаб ҳам кетилган. Биз мактубда ёзилган телефон рақами орқали Фарғонага сим қоқиб, аёл билан суҳбатлашдик.
“1999 йилдан бери ишлаб келаëтган бир боғимиз бор эди. Бу боғ аввал колхозники бўлган. Кейин бизга ўтказиб берилган. 2004 йили боғни кимошди савдосига қўйишди. Кимошди савдосида ариза қабул қилиш муддати битгандан кейин негадир битта амалдорнинг аризасини комиссия раиси қабул қилди. Ана шу ариза билан бош оғриғи бошланди.
Аризани топширган амалдор кимошди савдосида ютиб олди. “Мана мен ютиб олганман. Мана ҳокимни қарори. Мана комиссия раисининг қарори” деб бизни ишлаб турган жойимиздан ҳайдади. Устунбоп бўлиб турган дарахтларимизни кесиб ташлашди. Бизнинг тирикчилигимиз эса шу боғдан эди. Мен воқеа устидан президент отамизга хат ëздим. Сайëра Рашидовага хат ëзганимдан кейин Тошкентдан текширувчилар келиб, бизнинг ҳақлигимизни аниқлаб берди. Қайтадан боғни кимошди савдосига қўйди.
Мен бу гал 1 миллион 850 мингга сўмга ерни сотиб олдим. 15 кундан кейин эса комиссия раиси яна ноқонуний равишда боғни ҳалиги амалдорга ўтказиб берди. Еримни берасан, деб жанжал қилиб судга берди. Суд улар томон бўлиб, мени ноҳаққа чиқарди. Мен деҳқон бўлсам, бундан бошқа тирикчилик қиладиган жойим бўлмаса.
Ҳурматли президентимиз телевизорда ҳар 5 - 10 минутда “Боғми, узумзорми, бундай ерларнинг ҳаммасини ишлаб турган колхозчига ўтказиб беринг” деб айтаяпти. Суд президентнинг қарорини бажармай, ишни шунчаликка олиб борса? Бирортаси келиб “Ие, бу боғда ким ўтирибди?” дегани йўқ. Булар мени хонавайрон қилишди. Уларнинг ноҳақлигини аниқлаб бериш учун қўлимдаги ҳужжатларни жўнатмаган жойим қолмади.
“Эй инсонлар! Ахир мен деҳқонман, менга қаранглар” деб республика прокуратурасини олдида, Олий суд биноси олдида 25 кун йиғлаб ўтирдим. Ҳозирга келиб, колхозчидан ерни ноҳақ юлиб олишди. Камига улар судга ариза берди. Суд эса бизга 10 миллион сўм жарима солиб, бизни тўлашга мажбур қилаяпти ҳозир (йиғлайди..). Мен ишлаб туриб, давлат мулкини ҳалол юргизиб туриб, ноҳақликка учраяпман.
Хўжайиним шу ишнинг орқасидан уйдан кўчага чиқолмай қолди. Кимга бораримни ҳам билмай қолдим, тўғриси. Ҳозир ҳақиқат йўқлигидан афсусланиб кетаяпман. Бу амалдорлар эса поранинг эвазига шунчалик бебошлик қилаяпти, деб ўйлайман. Президент отамизнинг олдига бораймикин, дейман. Лкеинборганим билан унинг қабулига киргизишмаса, дейман яна.
* * *
Озодлик мухбири билан суҳбатлашган фарғоналик бошқа бир суҳбатдошимиз Рамазон ойида водийлик мусулмонлар учун муаммо бўлиб турган бир масала хусусида гап очди. Бу муаммо ҳалол таомлар сотадиган ошхоналарга маҳаллий раҳбарлар томонидан бўлаётган босимлар, хусусан, спиртли ичимликлар соттириш мажбурияти ҳақида.
“Фақат водийда эмас, балки Тошкентда ҳам жума намози ўқиладиган масжидлар олдида спиртли ичимликлар сотиш авваллари тўхтатилган эди. Яъни, шундай жойларда магазини, чойхонаси, ошхонаси бор одамлар “спиртли ичимликлар ичиш ман қилинади” деб ëзиб қўйишган. Лекин шуларга ҳам тазйиқ ўтказиш бошланди. “Нимага бу ëзувни қўйдинг? Олиб ташлайсан” деб айтишди.
Қурилаëтган катта-катта магазинларга спиртли ичимлик сотиш мажбурияти юкланаяпти. Мақсад эса, менимча, водийда диний йўналиш кучли бўлгани учун ароқ сотилишини йўлга қўйиб, одамларни бузиш йўлига ўтиш бўлса керак. Бу Рамазон ойи келгани билан боғлиқ эмас. Бу ҳолат кузатилаётганига анча бўлди”.
Фарғоналик суҳбатдошимиз муборак Рамазон ойида фарғоналик мусулмонларни қийнаб турган ҳалол ошхоналар масаласида ўз кузатувларини сўзлади. Водийдаги ҳалол емакхоналарга спиртли ичимликлар сотиш мажбурияти юкланаётгани ҳақида аввалги дастурларимизда ҳам хабар қилган эдик. Афтидан бу амалиёт ҳали ҳам кенг кўламда давом этмоқда.
* * *
Бу йил Душанбе бозорларида 3 килолик қовун 6 доллар бўлди. Сабаби, Тожикистоннинг ёмғирсиз келган баҳори мамлакатнинг чӯл зоналарида етиштириладиган оз миқдордаги қовунни ҳам кўкартирмади. Бунинг устига, Ўзбекистон томони ҳам чегарани ёпгани боис, машаққат билан Ӯзбекистондан олиб келинаётган қовун нархи осмонга чиқиб кетди. Ваҳолангки, Ўзбекистонда бу неъмат бу нархга солиштирганда сув текин.
Энг қизиғи, 6 долларлик қовун ҳам ҳаммага эмас, фақат топганга бор. Душанбелик мухбиримиз, мисол учун, яхши қовун излаб Душанбе шаҳридан 60 километр наридаги Турсунзода тумани марказий бозорига борди.
Нархларнинг бу қадар осмону фалакка чиққанини Умидахон исмли савдогар аëл шундай изоҳлайди.
“Полиз экинларини ўтказиш йўлида муаммо кўп. Битта КаМАЗ русумидаги машинага 3500 сомоний пул тўлаб, 1000 ёки 1200 та қовун юклайсиз. Ҳар битта қовунни устига 2,5 сомонийдан тўлайсиз. Ҳали яна сотадиган пештахтамиз учун ҳам патта ҳақи берамиз, солиқ тўлаймиз”.
Ўзбекистоннинг Жиззах туманида етиштирилган таъми асалдан ширин қовун кўпинча ўзбек-тожик чегара постидан ўтказилмай қолиб кетади, увол бўлади ва ўзбекистонлик деҳқонлар катта пулга куйиб қолаëтганига куйинади бу савдогар аёл.
“Божхона айтган пулни бермасанг, йўл ëпиқ, дейди. Деҳқон эса маҳсулотини сотиши керак. Қовун жуда борса, 3 кун туради. Деҳқон эса имкон қадар хорижга чиқаришга мажбур. Шу билан боласини боқади, ахир”.
Қовун сотиб олиш учун бозор айланган харидор — Нигорахон ая бу йил тожикистонликлар, дарҳақиқат, жуда қиммат нархда қовун олиб ейишга мажбур бўлаëтганини айтар экан, шундай дейди:
“Олдин ҳамма нарса арзон, тўкин эди. Ҳозир битта қовун 15 - 20 сомоний. Менга ўхшаган одамларнинг оиласи қовун сотиб ололмайди. Қовун ея олмаймиз, шекилли бу йил. Ўзбекистон билан чегара очилса, ҳаммамизга яхши. Олди-сотди ҳам йўлга қўйилиб, маҳсулот кўпаярди”.
Нигорахон ая ҳар гал икки давлат раҳбарлари сиëсий тадбирлар баҳона ўтган учрашувларда виза тартибини бекор қилишга келишиб олиниши ва деҳқонга ҳам, харидорга ҳам енгиллик берилишини кутадиган бу йил ҳам ҳам, одатдагидек, алданиб қолганини айтиб, афсус қилди.
“Мана раҳбарлар йиғилишди. Элни қийнаган шундай муаммоларни ҳал қилишса бўлардику. Ҳалқ шуни кутган эди раҳбарлардан. Лекин улар бу ишни қилишмади”.
Август-сентябр ойида, яъни ғарқ пишиқчиликда, Тожикистон бозорларида энг қиммат маҳсулот Ўзбекистондан олиб кирилаëтган қовун бўлди. Илгари 3 сомоний ëки 1 АҚШ долларига сотилган қовун ҳозирда 18 сомоний бўлди. Яъни, 6 баробарга қиммат.
* * *
Бу суҳбатлар чоғида мухбиримиз савдогарлик билан Ўзбекистонга бориб ўзбек чегарачиларининг ҳибсхонасига тушиб қолган бир аëл ҳам учради. Унинг кўргуликлари икки давлат ўртасидаги аянчли чегара манзарасининг яна бир кўриниши бўлди.
“Қовун-тарвуз учун Ўзбекистонга борган эдик. Ҳар куни 3000 сўмдан 5000 сўмгача ўзбек пулида пора олади. Пулини кейин берамиз, десак олиб бориб қамашади. Бир йигитнинг синглиси Сариосиëга келин бўлиб тушган экан. Ўзбекчани умуман билмайдиган билмас экан бу йигит. Чегарачилар эса ҳамма тожикистонликларни бирга қамаб қўйган эди. Ҳалиги тожик болани панжаранинг ичида шунақа уришдики. Менинг у болага роса раҳмим келди.
“Нимага сени ушлаб келишди?” деб сўрасам, “Синглимни кўргани келган эдим. Айбим шу. Ушлаб олишди” деди. У бечорани шунақа бақиртириб уришди. “Урманглар, юрагим ачишиб кетаяпти. Менинг юрагимни мазаси йўқ. Мана мен унинг учун жарима тўлайман” деб айтдим. Кечаси соат 3 га бориб, қовун сотадиган мижозларим пул тўлаб мени чиқариб олишди.
Менга ўхшаб ушланганларни Термиздаги Дайдихона, деган қамоқхонага олиб бориб ташлайди. У ерни биров билмайди ҳам. Ўша ëқда қамоқда бўлган аëллар “Ҳатто рўмолларимизни ечиб олишди. Кунига бир парча нон билан битта қалампир беришди” деб айтиб беришганда ҳайрон қолган эдим. У ëққа борсангиз худди пешонангизга “тожикистонлик” деб ëзиб қўйгандай, чегарачилар дарров танийди.
Бир куни эса визам бўлишига қарамасдан бир чегарачи мени ҳақорат қилаяпти. Кейин билсам, муҳр бошқа жойда экан. Шуни топа олмасдан мени сўкди. Ўзбекистоннинг милициялари шунақа сўконғички... Ўзбекистонликларга ҳам қийин аслида. Уларнинг давлати бой бўлгани билан халқи қашшоқ. Қашқадарëнинг баъзи жойларида егани нонни зўрға топишади. Чегара ўтказилгандан кейин кўпларининг уйини давлат бузиб ташлади. Кўпчилиги уйини шундай ташлаб чиқиб кетди. Иш йўқ. Тошкентга ва яна бошқа жойларга ишлагани кетишади”.
Тингловчи минбари эшиттиришининг бугунги сонидаги мурожаатлар мазмуни:
- Ҳақиқат излаб суд бинолари остонасида умрини ўтказаётган фарғоналик аёл арзи,
- Ҳалол дўконларга ароқ сотиш мажбурияти юкланганидан норизо мусулмон қайғуси,
- Ўзбекистонга савдогарлик қилгани бориб, чегарачилар қўлида ҳибсда ўтирган савдогар кўргиликлари,
- 3 килолик қовун 6 долларга чиқиб, Ўзбекистонда сув текин неъматдан бебаҳра қолаётган қўшни тожикистонликлар армони.
* * *
Таҳририятмизга фарғоналик бир боғбон аёлдан мактуб келди. Бу аёл ўз исми ва манзилини ошкор этмаслигимизни сўраган. Мактубда айтилишича, унинг оиласи кўп йиллардан буён боғдорчилик билан шуғулланади. Бу оила колхоздан аввалига ширкат хўжалиги тарзида, кейинчалик кимошди савдоси орқали олинган кичиккина боққа сўнгги йиллар давомида у яшайдиган туман ички ишлар бошқармасининг раҳбари даъвогарлик қилмоқда.
Аёлнинг сўзларига кўра, бу даъво ҳам ноқонуний, милиция раҳбарининг ҳаракатлари ҳам ноқонуний. Бир неча бор бу аёл ва унинг оила-аъзолари эса калтаклаб ҳам кетилган. Биз мактубда ёзилган телефон рақами орқали Фарғонага сим қоқиб, аёл билан суҳбатлашдик.
“1999 йилдан бери ишлаб келаëтган бир боғимиз бор эди. Бу боғ аввал колхозники бўлган. Кейин бизга ўтказиб берилган. 2004 йили боғни кимошди савдосига қўйишди. Кимошди савдосида ариза қабул қилиш муддати битгандан кейин негадир битта амалдорнинг аризасини комиссия раиси қабул қилди. Ана шу ариза билан бош оғриғи бошланди.
Аризани топширган амалдор кимошди савдосида ютиб олди. “Мана мен ютиб олганман. Мана ҳокимни қарори. Мана комиссия раисининг қарори” деб бизни ишлаб турган жойимиздан ҳайдади. Устунбоп бўлиб турган дарахтларимизни кесиб ташлашди. Бизнинг тирикчилигимиз эса шу боғдан эди. Мен воқеа устидан президент отамизга хат ëздим. Сайëра Рашидовага хат ëзганимдан кейин Тошкентдан текширувчилар келиб, бизнинг ҳақлигимизни аниқлаб берди. Қайтадан боғни кимошди савдосига қўйди.
Мен бу гал 1 миллион 850 мингга сўмга ерни сотиб олдим. 15 кундан кейин эса комиссия раиси яна ноқонуний равишда боғни ҳалиги амалдорга ўтказиб берди. Еримни берасан, деб жанжал қилиб судга берди. Суд улар томон бўлиб, мени ноҳаққа чиқарди. Мен деҳқон бўлсам, бундан бошқа тирикчилик қиладиган жойим бўлмаса.
Ҳурматли президентимиз телевизорда ҳар 5 - 10 минутда “Боғми, узумзорми, бундай ерларнинг ҳаммасини ишлаб турган колхозчига ўтказиб беринг” деб айтаяпти. Суд президентнинг қарорини бажармай, ишни шунчаликка олиб борса? Бирортаси келиб “Ие, бу боғда ким ўтирибди?” дегани йўқ. Булар мени хонавайрон қилишди. Уларнинг ноҳақлигини аниқлаб бериш учун қўлимдаги ҳужжатларни жўнатмаган жойим қолмади.
“Эй инсонлар! Ахир мен деҳқонман, менга қаранглар” деб республика прокуратурасини олдида, Олий суд биноси олдида 25 кун йиғлаб ўтирдим. Ҳозирга келиб, колхозчидан ерни ноҳақ юлиб олишди. Камига улар судга ариза берди. Суд эса бизга 10 миллион сўм жарима солиб, бизни тўлашга мажбур қилаяпти ҳозир (йиғлайди..). Мен ишлаб туриб, давлат мулкини ҳалол юргизиб туриб, ноҳақликка учраяпман.
Хўжайиним шу ишнинг орқасидан уйдан кўчага чиқолмай қолди. Кимга бораримни ҳам билмай қолдим, тўғриси. Ҳозир ҳақиқат йўқлигидан афсусланиб кетаяпман. Бу амалдорлар эса поранинг эвазига шунчалик бебошлик қилаяпти, деб ўйлайман. Президент отамизнинг олдига бораймикин, дейман. Лкеинборганим билан унинг қабулига киргизишмаса, дейман яна.
* * *
Озодлик мухбири билан суҳбатлашган фарғоналик бошқа бир суҳбатдошимиз Рамазон ойида водийлик мусулмонлар учун муаммо бўлиб турган бир масала хусусида гап очди. Бу муаммо ҳалол таомлар сотадиган ошхоналарга маҳаллий раҳбарлар томонидан бўлаётган босимлар, хусусан, спиртли ичимликлар соттириш мажбурияти ҳақида.
“Фақат водийда эмас, балки Тошкентда ҳам жума намози ўқиладиган масжидлар олдида спиртли ичимликлар сотиш авваллари тўхтатилган эди. Яъни, шундай жойларда магазини, чойхонаси, ошхонаси бор одамлар “спиртли ичимликлар ичиш ман қилинади” деб ëзиб қўйишган. Лекин шуларга ҳам тазйиқ ўтказиш бошланди. “Нимага бу ëзувни қўйдинг? Олиб ташлайсан” деб айтишди.
Қурилаëтган катта-катта магазинларга спиртли ичимлик сотиш мажбурияти юкланаяпти. Мақсад эса, менимча, водийда диний йўналиш кучли бўлгани учун ароқ сотилишини йўлга қўйиб, одамларни бузиш йўлига ўтиш бўлса керак. Бу Рамазон ойи келгани билан боғлиқ эмас. Бу ҳолат кузатилаётганига анча бўлди”.
Фарғоналик суҳбатдошимиз муборак Рамазон ойида фарғоналик мусулмонларни қийнаб турган ҳалол ошхоналар масаласида ўз кузатувларини сўзлади. Водийдаги ҳалол емакхоналарга спиртли ичимликлар сотиш мажбурияти юкланаётгани ҳақида аввалги дастурларимизда ҳам хабар қилган эдик. Афтидан бу амалиёт ҳали ҳам кенг кўламда давом этмоқда.
* * *
Бу йил Душанбе бозорларида 3 килолик қовун 6 доллар бўлди. Сабаби, Тожикистоннинг ёмғирсиз келган баҳори мамлакатнинг чӯл зоналарида етиштириладиган оз миқдордаги қовунни ҳам кўкартирмади. Бунинг устига, Ўзбекистон томони ҳам чегарани ёпгани боис, машаққат билан Ӯзбекистондан олиб келинаётган қовун нархи осмонга чиқиб кетди. Ваҳолангки, Ўзбекистонда бу неъмат бу нархга солиштирганда сув текин.
Энг қизиғи, 6 долларлик қовун ҳам ҳаммага эмас, фақат топганга бор. Душанбелик мухбиримиз, мисол учун, яхши қовун излаб Душанбе шаҳридан 60 километр наридаги Турсунзода тумани марказий бозорига борди.
Нархларнинг бу қадар осмону фалакка чиққанини Умидахон исмли савдогар аëл шундай изоҳлайди.
“Полиз экинларини ўтказиш йўлида муаммо кўп. Битта КаМАЗ русумидаги машинага 3500 сомоний пул тўлаб, 1000 ёки 1200 та қовун юклайсиз. Ҳар битта қовунни устига 2,5 сомонийдан тўлайсиз. Ҳали яна сотадиган пештахтамиз учун ҳам патта ҳақи берамиз, солиқ тўлаймиз”.
Ўзбекистоннинг Жиззах туманида етиштирилган таъми асалдан ширин қовун кўпинча ўзбек-тожик чегара постидан ўтказилмай қолиб кетади, увол бўлади ва ўзбекистонлик деҳқонлар катта пулга куйиб қолаëтганига куйинади бу савдогар аёл.
“Божхона айтган пулни бермасанг, йўл ëпиқ, дейди. Деҳқон эса маҳсулотини сотиши керак. Қовун жуда борса, 3 кун туради. Деҳқон эса имкон қадар хорижга чиқаришга мажбур. Шу билан боласини боқади, ахир”.
Қовун сотиб олиш учун бозор айланган харидор — Нигорахон ая бу йил тожикистонликлар, дарҳақиқат, жуда қиммат нархда қовун олиб ейишга мажбур бўлаëтганини айтар экан, шундай дейди:
“Олдин ҳамма нарса арзон, тўкин эди. Ҳозир битта қовун 15 - 20 сомоний. Менга ўхшаган одамларнинг оиласи қовун сотиб ололмайди. Қовун ея олмаймиз, шекилли бу йил. Ўзбекистон билан чегара очилса, ҳаммамизга яхши. Олди-сотди ҳам йўлга қўйилиб, маҳсулот кўпаярди”.
Нигорахон ая ҳар гал икки давлат раҳбарлари сиëсий тадбирлар баҳона ўтган учрашувларда виза тартибини бекор қилишга келишиб олиниши ва деҳқонга ҳам, харидорга ҳам енгиллик берилишини кутадиган бу йил ҳам ҳам, одатдагидек, алданиб қолганини айтиб, афсус қилди.
“Мана раҳбарлар йиғилишди. Элни қийнаган шундай муаммоларни ҳал қилишса бўлардику. Ҳалқ шуни кутган эди раҳбарлардан. Лекин улар бу ишни қилишмади”.
Август-сентябр ойида, яъни ғарқ пишиқчиликда, Тожикистон бозорларида энг қиммат маҳсулот Ўзбекистондан олиб кирилаëтган қовун бўлди. Илгари 3 сомоний ëки 1 АҚШ долларига сотилган қовун ҳозирда 18 сомоний бўлди. Яъни, 6 баробарга қиммат.
* * *
Бу суҳбатлар чоғида мухбиримиз савдогарлик билан Ўзбекистонга бориб ўзбек чегарачиларининг ҳибсхонасига тушиб қолган бир аëл ҳам учради. Унинг кўргуликлари икки давлат ўртасидаги аянчли чегара манзарасининг яна бир кўриниши бўлди.
“Қовун-тарвуз учун Ўзбекистонга борган эдик. Ҳар куни 3000 сўмдан 5000 сўмгача ўзбек пулида пора олади. Пулини кейин берамиз, десак олиб бориб қамашади. Бир йигитнинг синглиси Сариосиëга келин бўлиб тушган экан. Ўзбекчани умуман билмайдиган билмас экан бу йигит. Чегарачилар эса ҳамма тожикистонликларни бирга қамаб қўйган эди. Ҳалиги тожик болани панжаранинг ичида шунақа уришдики. Менинг у болага роса раҳмим келди.
“Нимага сени ушлаб келишди?” деб сўрасам, “Синглимни кўргани келган эдим. Айбим шу. Ушлаб олишди” деди. У бечорани шунақа бақиртириб уришди. “Урманглар, юрагим ачишиб кетаяпти. Менинг юрагимни мазаси йўқ. Мана мен унинг учун жарима тўлайман” деб айтдим. Кечаси соат 3 га бориб, қовун сотадиган мижозларим пул тўлаб мени чиқариб олишди.
Менга ўхшаб ушланганларни Термиздаги Дайдихона, деган қамоқхонага олиб бориб ташлайди. У ерни биров билмайди ҳам. Ўша ëқда қамоқда бўлган аëллар “Ҳатто рўмолларимизни ечиб олишди. Кунига бир парча нон билан битта қалампир беришди” деб айтиб беришганда ҳайрон қолган эдим. У ëққа борсангиз худди пешонангизга “тожикистонлик” деб ëзиб қўйгандай, чегарачилар дарров танийди.
Бир куни эса визам бўлишига қарамасдан бир чегарачи мени ҳақорат қилаяпти. Кейин билсам, муҳр бошқа жойда экан. Шуни топа олмасдан мени сўкди. Ўзбекистоннинг милициялари шунақа сўконғички... Ўзбекистонликларга ҳам қийин аслида. Уларнинг давлати бой бўлгани билан халқи қашшоқ. Қашқадарëнинг баъзи жойларида егани нонни зўрға топишади. Чегара ўтказилгандан кейин кўпларининг уйини давлат бузиб ташлади. Кўпчилиги уйини шундай ташлаб чиқиб кетди. Иш йўқ. Тошкентга ва яна бошқа жойларга ишлагани кетишади”.
Тингловчи минбари эшиттиришининг бугунги сонидаги мурожаатлар мазмуни:
- Ҳақиқат излаб суд бинолари остонасида умрини ўтказаётган фарғоналик аёл арзи,
- Ҳалол дўконларга ароқ сотиш мажбурияти юкланганидан норизо мусулмон қайғуси,
- Ўзбекистонга савдогарлик қилгани бориб, чегарачилар қўлида ҳибсда ўтирган савдогар кўргиликлари,
- 3 килолик қовун 6 долларга чиқиб, Ўзбекистонда сув текин неъматдан бебаҳра қолаётган қўшни тожикистонликлар армони.
* * *
Таҳририятмизга фарғоналик бир боғбон аёлдан мактуб келди. Бу аёл ўз исми ва манзилини ошкор этмаслигимизни сўраган. Мактубда айтилишича, унинг оиласи кўп йиллардан буён боғдорчилик билан шуғулланади. Бу оила колхоздан аввалига ширкат хўжалиги тарзида, кейинчалик кимошди савдоси орқали олинган кичиккина боққа сўнгги йиллар давомида у яшайдиган туман ички ишлар бошқармасининг раҳбари даъвогарлик қилмоқда.
Аёлнинг сўзларига кўра, бу даъво ҳам ноқонуний, милиция раҳбарининг ҳаракатлари ҳам ноқонуний. Бир неча бор бу аёл ва унинг оила-аъзолари эса калтаклаб ҳам кетилган. Биз мактубда ёзилган телефон рақами орқали Фарғонага сим қоқиб, аёл билан суҳбатлашдик.
“1999 йилдан бери ишлаб келаëтган бир боғимиз бор эди. Бу боғ аввал колхозники бўлган. Кейин бизга ўтказиб берилган. 2004 йили боғни кимошди савдосига қўйишди. Кимошди савдосида ариза қабул қилиш муддати битгандан кейин негадир битта амалдорнинг аризасини комиссия раиси қабул қилди. Ана шу ариза билан бош оғриғи бошланди.
Аризани топширган амалдор кимошди савдосида ютиб олди. “Мана мен ютиб олганман. Мана ҳокимни қарори. Мана комиссия раисининг қарори” деб бизни ишлаб турган жойимиздан ҳайдади. Устунбоп бўлиб турган дарахтларимизни кесиб ташлашди. Бизнинг тирикчилигимиз эса шу боғдан эди. Мен воқеа устидан президент отамизга хат ëздим. Сайëра Рашидовага хат ëзганимдан кейин Тошкентдан текширувчилар келиб, бизнинг ҳақлигимизни аниқлаб берди. Қайтадан боғни кимошди савдосига қўйди.
Мен бу гал 1 миллион 850 мингга сўмга ерни сотиб олдим. 15 кундан кейин эса комиссия раиси яна ноқонуний равишда боғни ҳалиги амалдорга ўтказиб берди. Еримни берасан, деб жанжал қилиб судга берди. Суд улар томон бўлиб, мени ноҳаққа чиқарди. Мен деҳқон бўлсам, бундан бошқа тирикчилик қиладиган жойим бўлмаса.
Ҳурматли президентимиз телевизорда ҳар 5 - 10 минутда “Боғми, узумзорми, бундай ерларнинг ҳаммасини ишлаб турган колхозчига ўтказиб беринг” деб айтаяпти. Суд президентнинг қарорини бажармай, ишни шунчаликка олиб борса? Бирортаси келиб “Ие, бу боғда ким ўтирибди?” дегани йўқ. Булар мени хонавайрон қилишди. Уларнинг ноҳақлигини аниқлаб бериш учун қўлимдаги ҳужжатларни жўнатмаган жойим қолмади.
“Эй инсонлар! Ахир мен деҳқонман, менга қаранглар” деб республика прокуратурасини олдида, Олий суд биноси олдида 25 кун йиғлаб ўтирдим. Ҳозирга келиб, колхозчидан ерни ноҳақ юлиб олишди. Камига улар судга ариза берди. Суд эса бизга 10 миллион сўм жарима солиб, бизни тўлашга мажбур қилаяпти ҳозир (йиғлайди..). Мен ишлаб туриб, давлат мулкини ҳалол юргизиб туриб, ноҳақликка учраяпман.
Хўжайиним шу ишнинг орқасидан уйдан кўчага чиқолмай қолди. Кимга бораримни ҳам билмай қолдим, тўғриси. Ҳозир ҳақиқат йўқлигидан афсусланиб кетаяпман. Бу амалдорлар эса поранинг эвазига шунчалик бебошлик қилаяпти, деб ўйлайман. Президент отамизнинг олдига бораймикин, дейман. Лкеинборганим билан унинг қабулига киргизишмаса, дейман яна.
* * *
Озодлик мухбири билан суҳбатлашган фарғоналик бошқа бир суҳбатдошимиз Рамазон ойида водийлик мусулмонлар учун муаммо бўлиб турган бир масала хусусида гап очди. Бу муаммо ҳалол таомлар сотадиган ошхоналарга маҳаллий раҳбарлар томонидан бўлаётган босимлар, хусусан, спиртли ичимликлар соттириш мажбурияти ҳақида.
“Фақат водийда эмас, балки Тошкентда ҳам жума намози ўқиладиган масжидлар олдида спиртли ичимликлар сотиш авваллари тўхтатилган эди. Яъни, шундай жойларда магазини, чойхонаси, ошхонаси бор одамлар “спиртли ичимликлар ичиш ман қилинади” деб ëзиб қўйишган. Лекин шуларга ҳам тазйиқ ўтказиш бошланди. “Нимага бу ëзувни қўйдинг? Олиб ташлайсан” деб айтишди.
Қурилаëтган катта-катта магазинларга спиртли ичимлик сотиш мажбурияти юкланаяпти. Мақсад эса, менимча, водийда диний йўналиш кучли бўлгани учун ароқ сотилишини йўлга қўйиб, одамларни бузиш йўлига ўтиш бўлса керак. Бу Рамазон ойи келгани билан боғлиқ эмас. Бу ҳолат кузатилаётганига анча бўлди”.
Фарғоналик суҳбатдошимиз муборак Рамазон ойида фарғоналик мусулмонларни қийнаб турган ҳалол ошхоналар масаласида ўз кузатувларини сўзлади. Водийдаги ҳалол емакхоналарга спиртли ичимликлар сотиш мажбурияти юкланаётгани ҳақида аввалги дастурларимизда ҳам хабар қилган эдик. Афтидан бу амалиёт ҳали ҳам кенг кўламда давом этмоқда.
* * *
Бу йил Душанбе бозорларида 3 килолик қовун 6 доллар бўлди. Сабаби, Тожикистоннинг ёмғирсиз келган баҳори мамлакатнинг чӯл зоналарида етиштириладиган оз миқдордаги қовунни ҳам кўкартирмади. Бунинг устига, Ўзбекистон томони ҳам чегарани ёпгани боис, машаққат билан Ӯзбекистондан олиб келинаётган қовун нархи осмонга чиқиб кетди. Ваҳолангки, Ўзбекистонда бу неъмат бу нархга солиштирганда сув текин.
Энг қизиғи, 6 долларлик қовун ҳам ҳаммага эмас, фақат топганга бор. Душанбелик мухбиримиз, мисол учун, яхши қовун излаб Душанбе шаҳридан 60 километр наридаги Турсунзода тумани марказий бозорига борди.
Нархларнинг бу қадар осмону фалакка чиққанини Умидахон исмли савдогар аëл шундай изоҳлайди.
“Полиз экинларини ўтказиш йўлида муаммо кўп. Битта КаМАЗ русумидаги машинага 3500 сомоний пул тўлаб, 1000 ёки 1200 та қовун юклайсиз. Ҳар битта қовунни устига 2,5 сомонийдан тўлайсиз. Ҳали яна сотадиган пештахтамиз учун ҳам патта ҳақи берамиз, солиқ тўлаймиз”.
Ўзбекистоннинг Жиззах туманида етиштирилган таъми асалдан ширин қовун кўпинча ўзбек-тожик чегара постидан ўтказилмай қолиб кетади, увол бўлади ва ўзбекистонлик деҳқонлар катта пулга куйиб қолаëтганига куйинади бу савдогар аёл.
“Божхона айтган пулни бермасанг, йўл ëпиқ, дейди. Деҳқон эса маҳсулотини сотиши керак. Қовун жуда борса, 3 кун туради. Деҳқон эса имкон қадар хорижга чиқаришга мажбур. Шу билан боласини боқади, ахир”.
Қовун сотиб олиш учун бозор айланган харидор — Нигорахон ая бу йил тожикистонликлар, дарҳақиқат, жуда қиммат нархда қовун олиб ейишга мажбур бўлаëтганини айтар экан, шундай дейди:
“Олдин ҳамма нарса арзон, тўкин эди. Ҳозир битта қовун 15 - 20 сомоний. Менга ўхшаган одамларнинг оиласи қовун сотиб ололмайди. Қовун ея олмаймиз, шекилли бу йил. Ўзбекистон билан чегара очилса, ҳаммамизга яхши. Олди-сотди ҳам йўлга қўйилиб, маҳсулот кўпаярди”.
Нигорахон ая ҳар гал икки давлат раҳбарлари сиëсий тадбирлар баҳона ўтган учрашувларда виза тартибини бекор қилишга келишиб олиниши ва деҳқонга ҳам, харидорга ҳам енгиллик берилишини кутадиган бу йил ҳам ҳам, одатдагидек, алданиб қолганини айтиб, афсус қилди.
“Мана раҳбарлар йиғилишди. Элни қийнаган шундай муаммоларни ҳал қилишса бўлардику. Ҳалқ шуни кутган эди раҳбарлардан. Лекин улар бу ишни қилишмади”.
Август-сентябр ойида, яъни ғарқ пишиқчиликда, Тожикистон бозорларида энг қиммат маҳсулот Ўзбекистондан олиб кирилаëтган қовун бўлди. Илгари 3 сомоний ëки 1 АҚШ долларига сотилган қовун ҳозирда 18 сомоний бўлди. Яъни, 6 баробарга қиммат.
* * *
Бу суҳбатлар чоғида мухбиримиз савдогарлик билан Ўзбекистонга бориб ўзбек чегарачиларининг ҳибсхонасига тушиб қолган бир аëл ҳам учради. Унинг кўргуликлари икки давлат ўртасидаги аянчли чегара манзарасининг яна бир кўриниши бўлди.
“Қовун-тарвуз учун Ўзбекистонга борган эдик. Ҳар куни 3000 сўмдан 5000 сўмгача ўзбек пулида пора олади. Пулини кейин берамиз, десак олиб бориб қамашади. Бир йигитнинг синглиси Сариосиëга келин бўлиб тушган экан. Ўзбекчани умуман билмайдиган билмас экан бу йигит. Чегарачилар эса ҳамма тожикистонликларни бирга қамаб қўйган эди. Ҳалиги тожик болани панжаранинг ичида шунақа уришдики. Менинг у болага роса раҳмим келди.
“Нимага сени ушлаб келишди?” деб сўрасам, “Синглимни кўргани келган эдим. Айбим шу. Ушлаб олишди” деди. У бечорани шунақа бақиртириб уришди. “Урманглар, юрагим ачишиб кетаяпти. Менинг юрагимни мазаси йўқ. Мана мен унинг учун жарима тўлайман” деб айтдим. Кечаси соат 3 га бориб, қовун сотадиган мижозларим пул тўлаб мени чиқариб олишди.
Менга ўхшаб ушланганларни Термиздаги Дайдихона, деган қамоқхонага олиб бориб ташлайди. У ерни биров билмайди ҳам. Ўша ëқда қамоқда бўлган аëллар “Ҳатто рўмолларимизни ечиб олишди. Кунига бир парча нон билан битта қалампир беришди” деб айтиб беришганда ҳайрон қолган эдим. У ëққа борсангиз худди пешонангизга “тожикистонлик” деб ëзиб қўйгандай, чегарачилар дарров танийди.
Бир куни эса визам бўлишига қарамасдан бир чегарачи мени ҳақорат қилаяпти. Кейин билсам, муҳр бошқа жойда экан. Шуни топа олмасдан мени сўкди. Ўзбекистоннинг милициялари шунақа сўконғички... Ўзбекистонликларга ҳам қийин аслида. Уларнинг давлати бой бўлгани билан халқи қашшоқ. Қашқадарëнинг баъзи жойларида егани нонни зўрға топишади. Чегара ўтказилгандан кейин кўпларининг уйини давлат бузиб ташлади. Кўпчилиги уйини шундай ташлаб чиқиб кетди. Иш йўқ. Тошкентга ва яна бошқа жойларга ишлагани кетишади”.
Тингловчи минбари эшиттиришининг бугунги сонидаги мурожаатлар мазмуни:
- Ҳақиқат излаб суд бинолари остонасида умрини ўтказаётган фарғоналик аёл арзи,
- Ҳалол дўконларга ароқ сотиш мажбурияти юкланганидан норизо мусулмон қайғуси,
- Ўзбекистонга савдогарлик қилгани бориб, чегарачилар қўлида ҳибсда ўтирган савдогар кўргиликлари,
- 3 килолик қовун 6 долларга чиқиб, Ўзбекистонда сув текин неъматдан бебаҳра қолаётган қўшни тожикистонликлар армони.
* * *
Таҳририятмизга фарғоналик бир боғбон аёлдан мактуб келди. Бу аёл ўз исми ва манзилини ошкор этмаслигимизни сўраган. Мактубда айтилишича, унинг оиласи кўп йиллардан буён боғдорчилик билан шуғулланади. Бу оила колхоздан аввалига ширкат хўжалиги тарзида, кейинчалик кимошди савдоси орқали олинган кичиккина боққа сўнгги йиллар давомида у яшайдиган туман ички ишлар бошқармасининг раҳбари даъвогарлик қилмоқда.
Аёлнинг сўзларига кўра, бу даъво ҳам ноқонуний, милиция раҳбарининг ҳаракатлари ҳам ноқонуний. Бир неча бор бу аёл ва унинг оила-аъзолари эса калтаклаб ҳам кетилган. Биз мактубда ёзилган телефон рақами орқали Фарғонага сим қоқиб, аёл билан суҳбатлашдик.
“1999 йилдан бери ишлаб келаëтган бир боғимиз бор эди. Бу боғ аввал колхозники бўлган. Кейин бизга ўтказиб берилган. 2004 йили боғни кимошди савдосига қўйишди. Кимошди савдосида ариза қабул қилиш муддати битгандан кейин негадир битта амалдорнинг аризасини комиссия раиси қабул қилди. Ана шу ариза билан бош оғриғи бошланди.
Аризани топширган амалдор кимошди савдосида ютиб олди. “Мана мен ютиб олганман. Мана ҳокимни қарори. Мана комиссия раисининг қарори” деб бизни ишлаб турган жойимиздан ҳайдади. Устунбоп бўлиб турган дарахтларимизни кесиб ташлашди. Бизнинг тирикчилигимиз эса шу боғдан эди. Мен воқеа устидан президент отамизга хат ëздим. Сайëра Рашидовага хат ëзганимдан кейин Тошкентдан текширувчилар келиб, бизнинг ҳақлигимизни аниқлаб берди. Қайтадан боғни кимошди савдосига қўйди.
Мен бу гал 1 миллион 850 мингга сўмга ерни сотиб олдим. 15 кундан кейин эса комиссия раиси яна ноқонуний равишда боғни ҳалиги амалдорга ўтказиб берди. Еримни берасан, деб жанжал қилиб судга берди. Суд улар томон бўлиб, мени ноҳаққа чиқарди. Мен деҳқон бўлсам, бундан бошқа тирикчилик қиладиган жойим бўлмаса.
Ҳурматли президентимиз телевизорда ҳар 5 - 10 минутда “Боғми, узумзорми, бундай ерларнинг ҳаммасини ишлаб турган колхозчига ўтказиб беринг” деб айтаяпти. Суд президентнинг қарорини бажармай, ишни шунчаликка олиб борса? Бирортаси келиб “Ие, бу боғда ким ўтирибди?” дегани йўқ. Булар мени хонавайрон қилишди. Уларнинг ноҳақлигини аниқлаб бериш учун қўлимдаги ҳужжатларни жўнатмаган жойим қолмади.
“Эй инсонлар! Ахир мен деҳқонман, менга қаранглар” деб республика прокуратурасини олдида, Олий суд биноси олдида 25 кун йиғлаб ўтирдим. Ҳозирга келиб, колхозчидан ерни ноҳақ юлиб олишди. Камига улар судга ариза берди. Суд эса бизга 10 миллион сўм жарима солиб, бизни тўлашга мажбур қилаяпти ҳозир (йиғлайди..). Мен ишлаб туриб, давлат мулкини ҳалол юргизиб туриб, ноҳақликка учраяпман.
Хўжайиним шу ишнинг орқасидан уйдан кўчага чиқолмай қолди. Кимга бораримни ҳам билмай қолдим, тўғриси. Ҳозир ҳақиқат йўқлигидан афсусланиб кетаяпман. Бу амалдорлар эса поранинг эвазига шунчалик бебошлик қилаяпти, деб ўйлайман. Президент отамизнинг олдига бораймикин, дейман. Лкеинборганим билан унинг қабулига киргизишмаса, дейман яна.
* * *
Озодлик мухбири билан суҳбатлашган фарғоналик бошқа бир суҳбатдошимиз Рамазон ойида водийлик мусулмонлар учун муаммо бўлиб турган бир масала хусусида гап очди. Бу муаммо ҳалол таомлар сотадиган ошхоналарга маҳаллий раҳбарлар томонидан бўлаётган босимлар, хусусан, спиртли ичимликлар соттириш мажбурияти ҳақида.
“Фақат водийда эмас, балки Тошкентда ҳам жума намози ўқиладиган масжидлар олдида спиртли ичимликлар сотиш авваллари тўхтатилган эди. Яъни, шундай жойларда магазини, чойхонаси, ошхонаси бор одамлар “спиртли ичимликлар ичиш ман қилинади” деб ëзиб қўйишган. Лекин шуларга ҳам тазйиқ ўтказиш бошланди. “Нимага бу ëзувни қўйдинг? Олиб ташлайсан” деб айтишди.
Қурилаëтган катта-катта магазинларга спиртли ичимлик сотиш мажбурияти юкланаяпти. Мақсад эса, менимча, водийда диний йўналиш кучли бўлгани учун ароқ сотилишини йўлга қўйиб, одамларни бузиш йўлига ўтиш бўлса керак. Бу Рамазон ойи келгани билан боғлиқ эмас. Бу ҳолат кузатилаётганига анча бўлди”.
Фарғоналик суҳбатдошимиз муборак Рамазон ойида фарғоналик мусулмонларни қийнаб турган ҳалол ошхоналар масаласида ўз кузатувларини сўзлади. Водийдаги ҳалол емакхоналарга спиртли ичимликлар сотиш мажбурияти юкланаётгани ҳақида аввалги дастурларимизда ҳам хабар қилган эдик. Афтидан бу амалиёт ҳали ҳам кенг кўламда давом этмоқда.
* * *
Бу йил Душанбе бозорларида 3 килолик қовун 6 доллар бўлди. Сабаби, Тожикистоннинг ёмғирсиз келган баҳори мамлакатнинг чӯл зоналарида етиштириладиган оз миқдордаги қовунни ҳам кўкартирмади. Бунинг устига, Ўзбекистон томони ҳам чегарани ёпгани боис, машаққат билан Ӯзбекистондан олиб келинаётган қовун нархи осмонга чиқиб кетди. Ваҳолангки, Ўзбекистонда бу неъмат бу нархга солиштирганда сув текин.
Энг қизиғи, 6 долларлик қовун ҳам ҳаммага эмас, фақат топганга бор. Душанбелик мухбиримиз, мисол учун, яхши қовун излаб Душанбе шаҳридан 60 километр наридаги Турсунзода тумани марказий бозорига борди.
Нархларнинг бу қадар осмону фалакка чиққанини Умидахон исмли савдогар аëл шундай изоҳлайди.
“Полиз экинларини ўтказиш йўлида муаммо кўп. Битта КаМАЗ русумидаги машинага 3500 сомоний пул тўлаб, 1000 ёки 1200 та қовун юклайсиз. Ҳар битта қовунни устига 2,5 сомонийдан тўлайсиз. Ҳали яна сотадиган пештахтамиз учун ҳам патта ҳақи берамиз, солиқ тўлаймиз”.
Ўзбекистоннинг Жиззах туманида етиштирилган таъми асалдан ширин қовун кўпинча ўзбек-тожик чегара постидан ўтказилмай қолиб кетади, увол бўлади ва ўзбекистонлик деҳқонлар катта пулга куйиб қолаëтганига куйинади бу савдогар аёл.
“Божхона айтган пулни бермасанг, йўл ëпиқ, дейди. Деҳқон эса маҳсулотини сотиши керак. Қовун жуда борса, 3 кун туради. Деҳқон эса имкон қадар хорижга чиқаришга мажбур. Шу билан боласини боқади, ахир”.
Қовун сотиб олиш учун бозор айланган харидор — Нигорахон ая бу йил тожикистонликлар, дарҳақиқат, жуда қиммат нархда қовун олиб ейишга мажбур бўлаëтганини айтар экан, шундай дейди:
“Олдин ҳамма нарса арзон, тўкин эди. Ҳозир битта қовун 15 - 20 сомоний. Менга ўхшаган одамларнинг оиласи қовун сотиб ололмайди. Қовун ея олмаймиз, шекилли бу йил. Ўзбекистон билан чегара очилса, ҳаммамизга яхши. Олди-сотди ҳам йўлга қўйилиб, маҳсулот кўпаярди”.
Нигорахон ая ҳар гал икки давлат раҳбарлари сиëсий тадбирлар баҳона ўтган учрашувларда виза тартибини бекор қилишга келишиб олиниши ва деҳқонга ҳам, харидорга ҳам енгиллик берилишини кутадиган бу йил ҳам ҳам, одатдагидек, алданиб қолганини айтиб, афсус қилди.
“Мана раҳбарлар йиғилишди. Элни қийнаган шундай муаммоларни ҳал қилишса бўлардику. Ҳалқ шуни кутган эди раҳбарлардан. Лекин улар бу ишни қилишмади”.
Август-сентябр ойида, яъни ғарқ пишиқчиликда, Тожикистон бозорларида энг қиммат маҳсулот Ўзбекистондан олиб кирилаëтган қовун бўлди. Илгари 3 сомоний ëки 1 АҚШ долларига сотилган қовун ҳозирда 18 сомоний бўлди. Яъни, 6 баробарга қиммат.
* * *
Бу суҳбатлар чоғида мухбиримиз савдогарлик билан Ўзбекистонга бориб ўзбек чегарачиларининг ҳибсхонасига тушиб қолган бир аëл ҳам учради. Унинг кўргуликлари икки давлат ўртасидаги аянчли чегара манзарасининг яна бир кўриниши бўлди.
“Қовун-тарвуз учун Ўзбекистонга борган эдик. Ҳар куни 3000 сўмдан 5000 сўмгача ўзбек пулида пора олади. Пулини кейин берамиз, десак олиб бориб қамашади. Бир йигитнинг синглиси Сариосиëга келин бўлиб тушган экан. Ўзбекчани умуман билмайдиган билмас экан бу йигит. Чегарачилар эса ҳамма тожикистонликларни бирга қамаб қўйган эди. Ҳалиги тожик болани панжаранинг ичида шунақа уришдики. Менинг у болага роса раҳмим келди.
“Нимага сени ушлаб келишди?” деб сўрасам, “Синглимни кўргани келган эдим. Айбим шу. Ушлаб олишди” деди. У бечорани шунақа бақиртириб уришди. “Урманглар, юрагим ачишиб кетаяпти. Менинг юрагимни мазаси йўқ. Мана мен унинг учун жарима тўлайман” деб айтдим. Кечаси соат 3 га бориб, қовун сотадиган мижозларим пул тўлаб мени чиқариб олишди.
Менга ўхшаб ушланганларни Термиздаги Дайдихона, деган қамоқхонага олиб бориб ташлайди. У ерни биров билмайди ҳам. Ўша ëқда қамоқда бўлган аëллар “Ҳатто рўмолларимизни ечиб олишди. Кунига бир парча нон билан битта қалампир беришди” деб айтиб беришганда ҳайрон қолган эдим. У ëққа борсангиз худди пешонангизга “тожикистонлик” деб ëзиб қўйгандай, чегарачилар дарров танийди.
Бир куни эса визам бўлишига қарамасдан бир чегарачи мени ҳақорат қилаяпти. Кейин билсам, муҳр бошқа жойда экан. Шуни топа олмасдан мени сўкди. Ўзбекистоннинг милициялари шунақа сўконғички... Ўзбекистонликларга ҳам қийин аслида. Уларнинг давлати бой бўлгани билан халқи қашшоқ. Қашқадарëнинг баъзи жойларида егани нонни зўрға топишади. Чегара ўтказилгандан кейин кўпларининг уйини давлат бузиб ташлади. Кўпчилиги уйини шундай ташлаб чиқиб кетди. Иш йўқ. Тошкентга ва яна бошқа жойларга ишлагани кетишади”.
Тингловчи минбари эшиттиришининг бугунги сонидаги мурожаатлар мазмуни:
- Ҳақиқат излаб суд бинолари остонасида умрини ўтказаётган фарғоналик аёл арзи,
- Ҳалол дўконларга ароқ сотиш мажбурияти юкланганидан норизо мусулмон қайғуси,
- Ўзбекистонга савдогарлик қилгани бориб, чегарачилар қўлида ҳибсда ўтирган савдогар кўргиликлари,
- 3 килолик қовун 6 долларга чиқиб, Ўзбекистонда сув текин неъматдан бебаҳра қолаётган қўшни тожикистонликлар армони.
* * *
Таҳририятмизга фарғоналик бир боғбон аёлдан мактуб келди. Бу аёл ўз исми ва манзилини ошкор этмаслигимизни сўраган. Мактубда айтилишича, унинг оиласи кўп йиллардан буён боғдорчилик билан шуғулланади. Бу оила колхоздан аввалига ширкат хўжалиги тарзида, кейинчалик кимошди савдоси орқали олинган кичиккина боққа сўнгги йиллар давомида у яшайдиган туман ички ишлар бошқармасининг раҳбари даъвогарлик қилмоқда.
Аёлнинг сўзларига кўра, бу даъво ҳам ноқонуний, милиция раҳбарининг ҳаракатлари ҳам ноқонуний. Бир неча бор бу аёл ва унинг оила-аъзолари эса калтаклаб ҳам кетилган. Биз мактубда ёзилган телефон рақами орқали Фарғонага сим қоқиб, аёл билан суҳбатлашдик.
“1999 йилдан бери ишлаб келаëтган бир боғимиз бор эди. Бу боғ аввал колхозники бўлган. Кейин бизга ўтказиб берилган. 2004 йили боғни кимошди савдосига қўйишди. Кимошди савдосида ариза қабул қилиш муддати битгандан кейин негадир битта амалдорнинг аризасини комиссия раиси қабул қилди. Ана шу ариза билан бош оғриғи бошланди.
Аризани топширган амалдор кимошди савдосида ютиб олди. “Мана мен ютиб олганман. Мана ҳокимни қарори. Мана комиссия раисининг қарори” деб бизни ишлаб турган жойимиздан ҳайдади. Устунбоп бўлиб турган дарахтларимизни кесиб ташлашди. Бизнинг тирикчилигимиз эса шу боғдан эди. Мен воқеа устидан президент отамизга хат ëздим. Сайëра Рашидовага хат ëзганимдан кейин Тошкентдан текширувчилар келиб, бизнинг ҳақлигимизни аниқлаб берди. Қайтадан боғни кимошди савдосига қўйди.
Мен бу гал 1 миллион 850 мингга сўмга ерни сотиб олдим. 15 кундан кейин эса комиссия раиси яна ноқонуний равишда боғни ҳалиги амалдорга ўтказиб берди. Еримни берасан, деб жанжал қилиб судга берди. Суд улар томон бўлиб, мени ноҳаққа чиқарди. Мен деҳқон бўлсам, бундан бошқа тирикчилик қиладиган жойим бўлмаса.
Ҳурматли президентимиз телевизорда ҳар 5 - 10 минутда “Боғми, узумзорми, бундай ерларнинг ҳаммасини ишлаб турган колхозчига ўтказиб беринг” деб айтаяпти. Суд президентнинг қарорини бажармай, ишни шунчаликка олиб борса? Бирортаси келиб “Ие, бу боғда ким ўтирибди?” дегани йўқ. Булар мени хонавайрон қилишди. Уларнинг ноҳақлигини аниқлаб бериш учун қўлимдаги ҳужжатларни жўнатмаган жойим қолмади.
“Эй инсонлар! Ахир мен деҳқонман, менга қаранглар” деб республика прокуратурасини олдида, Олий суд биноси олдида 25 кун йиғлаб ўтирдим. Ҳозирга келиб, колхозчидан ерни ноҳақ юлиб олишди. Камига улар судга ариза берди. Суд эса бизга 10 миллион сўм жарима солиб, бизни тўлашга мажбур қилаяпти ҳозир (йиғлайди..). Мен ишлаб туриб, давлат мулкини ҳалол юргизиб туриб, ноҳақликка учраяпман.
Хўжайиним шу ишнинг орқасидан уйдан кўчага чиқолмай қолди. Кимга бораримни ҳам билмай қолдим, тўғриси. Ҳозир ҳақиқат йўқлигидан афсусланиб кетаяпман. Бу амалдорлар эса поранинг эвазига шунчалик бебошлик қилаяпти, деб ўйлайман. Президент отамизнинг олдига бораймикин, дейман. Лкеинборганим билан унинг қабулига киргизишмаса, дейман яна.
* * *
Озодлик мухбири билан суҳбатлашган фарғоналик бошқа бир суҳбатдошимиз Рамазон ойида водийлик мусулмонлар учун муаммо бўлиб турган бир масала хусусида гап очди. Бу муаммо ҳалол таомлар сотадиган ошхоналарга маҳаллий раҳбарлар томонидан бўлаётган босимлар, хусусан, спиртли ичимликлар соттириш мажбурияти ҳақида.
“Фақат водийда эмас, балки Тошкентда ҳам жума намози ўқиладиган масжидлар олдида спиртли ичимликлар сотиш авваллари тўхтатилган эди. Яъни, шундай жойларда магазини, чойхонаси, ошхонаси бор одамлар “спиртли ичимликлар ичиш ман қилинади” деб ëзиб қўйишган. Лекин шуларга ҳам тазйиқ ўтказиш бошланди. “Нимага бу ëзувни қўйдинг? Олиб ташлайсан” деб айтишди.
Қурилаëтган катта-катта магазинларга спиртли ичимлик сотиш мажбурияти юкланаяпти. Мақсад эса, менимча, водийда диний йўналиш кучли бўлгани учун ароқ сотилишини йўлга қўйиб, одамларни бузиш йўлига ўтиш бўлса керак. Бу Рамазон ойи келгани билан боғлиқ эмас. Бу ҳолат кузатилаётганига анча бўлди”.
Фарғоналик суҳбатдошимиз муборак Рамазон ойида фарғоналик мусулмонларни қийнаб турган ҳалол ошхоналар масаласида ўз кузатувларини сўзлади. Водийдаги ҳалол емакхоналарга спиртли ичимликлар сотиш мажбурияти юкланаётгани ҳақида аввалги дастурларимизда ҳам хабар қилган эдик. Афтидан бу амалиёт ҳали ҳам кенг кўламда давом этмоқда.
* * *
Бу йил Душанбе бозорларида 3 килолик қовун 6 доллар бўлди. Сабаби, Тожикистоннинг ёмғирсиз келган баҳори мамлакатнинг чӯл зоналарида етиштириладиган оз миқдордаги қовунни ҳам кўкартирмади. Бунинг устига, Ўзбекистон томони ҳам чегарани ёпгани боис, машаққат билан Ӯзбекистондан олиб келинаётган қовун нархи осмонга чиқиб кетди. Ваҳолангки, Ўзбекистонда бу неъмат бу нархга солиштирганда сув текин.
Энг қизиғи, 6 долларлик қовун ҳам ҳаммага эмас, фақат топганга бор. Душанбелик мухбиримиз, мисол учун, яхши қовун излаб Душанбе шаҳридан 60 километр наридаги Турсунзода тумани марказий бозорига борди.
Нархларнинг бу қадар осмону фалакка чиққанини Умидахон исмли савдогар аëл шундай изоҳлайди.
“Полиз экинларини ўтказиш йўлида муаммо кўп. Битта КаМАЗ русумидаги машинага 3500 сомоний пул тўлаб, 1000 ёки 1200 та қовун юклайсиз. Ҳар битта қовунни устига 2,5 сомонийдан тўлайсиз. Ҳали яна сотадиган пештахтамиз учун ҳам патта ҳақи берамиз, солиқ тўлаймиз”.
Ўзбекистоннинг Жиззах туманида етиштирилган таъми асалдан ширин қовун кўпинча ўзбек-тожик чегара постидан ўтказилмай қолиб кетади, увол бўлади ва ўзбекистонлик деҳқонлар катта пулга куйиб қолаëтганига куйинади бу савдогар аёл.
“Божхона айтган пулни бермасанг, йўл ëпиқ, дейди. Деҳқон эса маҳсулотини сотиши керак. Қовун жуда борса, 3 кун туради. Деҳқон эса имкон қадар хорижга чиқаришга мажбур. Шу билан боласини боқади, ахир”.
Қовун сотиб олиш учун бозор айланган харидор — Нигорахон ая бу йил тожикистонликлар, дарҳақиқат, жуда қиммат нархда қовун олиб ейишга мажбур бўлаëтганини айтар экан, шундай дейди:
“Олдин ҳамма нарса арзон, тўкин эди. Ҳозир битта қовун 15 - 20 сомоний. Менга ўхшаган одамларнинг оиласи қовун сотиб ололмайди. Қовун ея олмаймиз, шекилли бу йил. Ўзбекистон билан чегара очилса, ҳаммамизга яхши. Олди-сотди ҳам йўлга қўйилиб, маҳсулот кўпаярди”.
Нигорахон ая ҳар гал икки давлат раҳбарлари сиëсий тадбирлар баҳона ўтган учрашувларда виза тартибини бекор қилишга келишиб олиниши ва деҳқонга ҳам, харидорга ҳам енгиллик берилишини кутадиган бу йил ҳам ҳам, одатдагидек, алданиб қолганини айтиб, афсус қилди.
“Мана раҳбарлар йиғилишди. Элни қийнаган шундай муаммоларни ҳал қилишса бўлардику. Ҳалқ шуни кутган эди раҳбарлардан. Лекин улар бу ишни қилишмади”.
Август-сентябр ойида, яъни ғарқ пишиқчиликда, Тожикистон бозорларида энг қиммат маҳсулот Ўзбекистондан олиб кирилаëтган қовун бўлди. Илгари 3 сомоний ëки 1 АҚШ долларига сотилган қовун ҳозирда 18 сомоний бўлди. Яъни, 6 баробарга қиммат.
* * *
Бу суҳбатлар чоғида мухбиримиз савдогарлик билан Ўзбекистонга бориб ўзбек чегарачиларининг ҳибсхонасига тушиб қолган бир аëл ҳам учради. Унинг кўргуликлари икки давлат ўртасидаги аянчли чегара манзарасининг яна бир кўриниши бўлди.
“Қовун-тарвуз учун Ўзбекистонга борган эдик. Ҳар куни 3000 сўмдан 5000 сўмгача ўзбек пулида пора олади. Пулини кейин берамиз, десак олиб бориб қамашади. Бир йигитнинг синглиси Сариосиëга келин бўлиб тушган экан. Ўзбекчани умуман билмайдиган билмас экан бу йигит. Чегарачилар эса ҳамма тожикистонликларни бирга қамаб қўйган эди. Ҳалиги тожик болани панжаранинг ичида шунақа уришдики. Менинг у болага роса раҳмим келди.
“Нимага сени ушлаб келишди?” деб сўрасам, “Синглимни кўргани келган эдим. Айбим шу. Ушлаб олишди” деди. У бечорани шунақа бақиртириб уришди. “Урманглар, юрагим ачишиб кетаяпти. Менинг юрагимни мазаси йўқ. Мана мен унинг учун жарима тўлайман” деб айтдим. Кечаси соат 3 га бориб, қовун сотадиган мижозларим пул тўлаб мени чиқариб олишди.
Менга ўхшаб ушланганларни Термиздаги Дайдихона, деган қамоқхонага олиб бориб ташлайди. У ерни биров билмайди ҳам. Ўша ëқда қамоқда бўлган аëллар “Ҳатто рўмолларимизни ечиб олишди. Кунига бир парча нон билан битта қалампир беришди” деб айтиб беришганда ҳайрон қолган эдим. У ëққа борсангиз худди пешонангизга “тожикистонлик” деб ëзиб қўйгандай, чегарачилар дарров танийди.
Бир куни эса визам бўлишига қарамасдан бир чегарачи мени ҳақорат қилаяпти. Кейин билсам, муҳр бошқа жойда экан. Шуни топа олмасдан мени сўкди. Ўзбекистоннинг милициялари шунақа сўконғички... Ўзбекистонликларга ҳам қийин аслида. Уларнинг давлати бой бўлгани билан халқи қашшоқ. Қашқадарëнинг баъзи жойларида егани нонни зўрға топишади. Чегара ўтказилгандан кейин кўпларининг уйини давлат бузиб ташлади. Кўпчилиги уйини шундай ташлаб чиқиб кетди. Иш йўқ. Тошкентга ва яна бошқа жойларга ишлагани кетишади”.
Тингловчи минбари эшиттиришининг бугунги сонидаги мурожаатлар мазмуни:
- Ҳақиқат излаб суд бинолари остонасида умрини ўтказаётган фарғоналик аёл арзи,
- Ҳалол дўконларга ароқ сотиш мажбурияти юкланганидан норизо мусулмон қайғуси,
- Ўзбекистонга савдогарлик қилгани бориб, чегарачилар қўлида ҳибсда ўтирган савдогар кўргиликлари,
- 3 килолик қовун 6 долларга чиқиб, Ўзбекистонда сув текин неъматдан бебаҳра қолаётган қўшни тожикистонликлар армони.
* * *
Таҳририятмизга фарғоналик бир боғбон аёлдан мактуб келди. Бу аёл ўз исми ва манзилини ошкор этмаслигимизни сўраган. Мактубда айтилишича, унинг оиласи кўп йиллардан буён боғдорчилик билан шуғулланади. Бу оила колхоздан аввалига ширкат хўжалиги тарзида, кейинчалик кимошди савдоси орқали олинган кичиккина боққа сўнгги йиллар давомида у яшайдиган туман ички ишлар бошқармасининг раҳбари даъвогарлик қилмоқда.
Аёлнинг сўзларига кўра, бу даъво ҳам ноқонуний, милиция раҳбарининг ҳаракатлари ҳам ноқонуний. Бир неча бор бу аёл ва унинг оила-аъзолари эса калтаклаб ҳам кетилган. Биз мактубда ёзилган телефон рақами орқали Фарғонага сим қоқиб, аёл билан суҳбатлашдик.
“1999 йилдан бери ишлаб келаëтган бир боғимиз бор эди. Бу боғ аввал колхозники бўлган. Кейин бизга ўтказиб берилган. 2004 йили боғни кимошди савдосига қўйишди. Кимошди савдосида ариза қабул қилиш муддати битгандан кейин негадир битта амалдорнинг аризасини комиссия раиси қабул қилди. Ана шу ариза билан бош оғриғи бошланди.
Аризани топширган амалдор кимошди савдосида ютиб олди. “Мана мен ютиб олганман. Мана ҳокимни қарори. Мана комиссия раисининг қарори” деб бизни ишлаб турган жойимиздан ҳайдади. Устунбоп бўлиб турган дарахтларимизни кесиб ташлашди. Бизнинг тирикчилигимиз эса шу боғдан эди. Мен воқеа устидан президент отамизга хат ëздим. Сайëра Рашидовага хат ëзганимдан кейин Тошкентдан текширувчилар келиб, бизнинг ҳақлигимизни аниқлаб берди. Қайтадан боғни кимошди савдосига қўйди.
Мен бу гал 1 миллион 850 мингга сўмга ерни сотиб олдим. 15 кундан кейин эса комиссия раиси яна ноқонуний равишда боғни ҳалиги амалдорга ўтказиб берди. Еримни берасан, деб жанжал қилиб судга берди. Суд улар томон бўлиб, мени ноҳаққа чиқарди. Мен деҳқон бўлсам, бундан бошқа тирикчилик қиладиган жойим бўлмаса.
Ҳурматли президентимиз телевизорда ҳар 5 - 10 минутда “Боғми, узумзорми, бундай ерларнинг ҳаммасини ишлаб турган колхозчига ўтказиб беринг” деб айтаяпти. Суд президентнинг қарорини бажармай, ишни шунчаликка олиб борса? Бирортаси келиб “Ие, бу боғда ким ўтирибди?” дегани йўқ. Булар мени хонавайрон қилишди. Уларнинг ноҳақлигини аниқлаб бериш учун қўлимдаги ҳужжатларни жўнатмаган жойим қолмади.
“Эй инсонлар! Ахир мен деҳқонман, менга қаранглар” деб республика прокуратурасини олдида, Олий суд биноси олдида 25 кун йиғлаб ўтирдим. Ҳозирга келиб, колхозчидан ерни ноҳақ юлиб олишди. Камига улар судга ариза берди. Суд эса бизга 10 миллион сўм жарима солиб, бизни тўлашга мажбур қилаяпти ҳозир (йиғлайди..). Мен ишлаб туриб, давлат мулкини ҳалол юргизиб туриб, ноҳақликка учраяпман.
Хўжайиним шу ишнинг орқасидан уйдан кўчага чиқолмай қолди. Кимга бораримни ҳам билмай қолдим, тўғриси. Ҳозир ҳақиқат йўқлигидан афсусланиб кетаяпман. Бу амалдорлар эса поранинг эвазига шунчалик бебошлик қилаяпти, деб ўйлайман. Президент отамизнинг олдига бораймикин, дейман. Лкеинборганим билан унинг қабулига киргизишмаса, дейман яна.
* * *
Озодлик мухбири билан суҳбатлашган фарғоналик бошқа бир суҳбатдошимиз Рамазон ойида водийлик мусулмонлар учун муаммо бўлиб турган бир масала хусусида гап очди. Бу муаммо ҳалол таомлар сотадиган ошхоналарга маҳаллий раҳбарлар томонидан бўлаётган босимлар, хусусан, спиртли ичимликлар соттириш мажбурияти ҳақида.
“Фақат водийда эмас, балки Тошкентда ҳам жума намози ўқиладиган масжидлар олдида спиртли ичимликлар сотиш авваллари тўхтатилган эди. Яъни, шундай жойларда магазини, чойхонаси, ошхонаси бор одамлар “спиртли ичимликлар ичиш ман қилинади” деб ëзиб қўйишган. Лекин шуларга ҳам тазйиқ ўтказиш бошланди. “Нимага бу ëзувни қўйдинг? Олиб ташлайсан” деб айтишди.
Қурилаëтган катта-катта магазинларга спиртли ичимлик сотиш мажбурияти юкланаяпти. Мақсад эса, менимча, водийда диний йўналиш кучли бўлгани учун ароқ сотилишини йўлга қўйиб, одамларни бузиш йўлига ўтиш бўлса керак. Бу Рамазон ойи келгани билан боғлиқ эмас. Бу ҳолат кузатилаётганига анча бўлди”.
Фарғоналик суҳбатдошимиз муборак Рамазон ойида фарғоналик мусулмонларни қийнаб турган ҳалол ошхоналар масаласида ўз кузатувларини сўзлади. Водийдаги ҳалол емакхоналарга спиртли ичимликлар сотиш мажбурияти юкланаётгани ҳақида аввалги дастурларимизда ҳам хабар қилган эдик. Афтидан бу амалиёт ҳали ҳам кенг кўламда давом этмоқда.
* * *
Бу йил Душанбе бозорларида 3 килолик қовун 6 доллар бўлди. Сабаби, Тожикистоннинг ёмғирсиз келган баҳори мамлакатнинг чӯл зоналарида етиштириладиган оз миқдордаги қовунни ҳам кўкартирмади. Бунинг устига, Ўзбекистон томони ҳам чегарани ёпгани боис, машаққат билан Ӯзбекистондан олиб келинаётган қовун нархи осмонга чиқиб кетди. Ваҳолангки, Ўзбекистонда бу неъмат бу нархга солиштирганда сув текин.
Энг қизиғи, 6 долларлик қовун ҳам ҳаммага эмас, фақат топганга бор. Душанбелик мухбиримиз, мисол учун, яхши қовун излаб Душанбе шаҳридан 60 километр наридаги Турсунзода тумани марказий бозорига борди.
Нархларнинг бу қадар осмону фалакка чиққанини Умидахон исмли савдогар аëл шундай изоҳлайди.
“Полиз экинларини ўтказиш йўлида муаммо кўп. Битта КаМАЗ русумидаги машинага 3500 сомоний пул тўлаб, 1000 ёки 1200 та қовун юклайсиз. Ҳар битта қовунни устига 2,5 сомонийдан тўлайсиз. Ҳали яна сотадиган пештахтамиз учун ҳам патта ҳақи берамиз, солиқ тўлаймиз”.
Ўзбекистоннинг Жиззах туманида етиштирилган таъми асалдан ширин қовун кўпинча ўзбек-тожик чегара постидан ўтказилмай қолиб кетади, увол бўлади ва ўзбекистонлик деҳқонлар катта пулга куйиб қолаëтганига куйинади бу савдогар аёл.
“Божхона айтган пулни бермасанг, йўл ëпиқ, дейди. Деҳқон эса маҳсулотини сотиши керак. Қовун жуда борса, 3 кун туради. Деҳқон эса имкон қадар хорижга чиқаришга мажбур. Шу билан боласини боқади, ахир”.
Қовун сотиб олиш учун бозор айланган харидор — Нигорахон ая бу йил тожикистонликлар, дарҳақиқат, жуда қиммат нархда қовун олиб ейишга мажбур бўлаëтганини айтар экан, шундай дейди:
“Олдин ҳамма нарса арзон, тўкин эди. Ҳозир битта қовун 15 - 20 сомоний. Менга ўхшаган одамларнинг оиласи қовун сотиб ололмайди. Қовун ея олмаймиз, шекилли бу йил. Ўзбекистон билан чегара очилса, ҳаммамизга яхши. Олди-сотди ҳам йўлга қўйилиб, маҳсулот кўпаярди”.
Нигорахон ая ҳар гал икки давлат раҳбарлари сиëсий тадбирлар баҳона ўтган учрашувларда виза тартибини бекор қилишга келишиб олиниши ва деҳқонга ҳам, харидорга ҳам енгиллик берилишини кутадиган бу йил ҳам ҳам, одатдагидек, алданиб қолганини айтиб, афсус қилди.
“Мана раҳбарлар йиғилишди. Элни қийнаган шундай муаммоларни ҳал қилишса бўлардику. Ҳалқ шуни кутган эди раҳбарлардан. Лекин улар бу ишни қилишмади”.
Август-сентябр ойида, яъни ғарқ пишиқчиликда, Тожикистон бозорларида энг қиммат маҳсулот Ўзбекистондан олиб кирилаëтган қовун бўлди. Илгари 3 сомоний ëки 1 АҚШ долларига сотилган қовун ҳозирда 18 сомоний бўлди. Яъни, 6 баробарга қиммат.
* * *
Бу суҳбатлар чоғида мухбиримиз савдогарлик билан Ўзбекистонга бориб ўзбек чегарачиларининг ҳибсхонасига тушиб қолган бир аëл ҳам учради. Унинг кўргуликлари икки давлат ўртасидаги аянчли чегара манзарасининг яна бир кўриниши бўлди.
“Қовун-тарвуз учун Ўзбекистонга борган эдик. Ҳар куни 3000 сўмдан 5000 сўмгача ўзбек пулида пора олади. Пулини кейин берамиз, десак олиб бориб қамашади. Бир йигитнинг синглиси Сариосиëга келин бўлиб тушган экан. Ўзбекчани умуман билмайдиган билмас экан бу йигит. Чегарачилар эса ҳамма тожикистонликларни бирга қамаб қўйган эди. Ҳалиги тожик болани панжаранинг ичида шунақа уришдики. Менинг у болага роса раҳмим келди.
“Нимага сени ушлаб келишди?” деб сўрасам, “Синглимни кўргани келган эдим. Айбим шу. Ушлаб олишди” деди. У бечорани шунақа бақиртириб уришди. “Урманглар, юрагим ачишиб кетаяпти. Менинг юрагимни мазаси йўқ. Мана мен унинг учун жарима тўлайман” деб айтдим. Кечаси соат 3 га бориб, қовун сотадиган мижозларим пул тўлаб мени чиқариб олишди.
Менга ўхшаб ушланганларни Термиздаги Дайдихона, деган қамоқхонага олиб бориб ташлайди. У ерни биров билмайди ҳам. Ўша ëқда қамоқда бўлган аëллар “Ҳатто рўмолларимизни ечиб олишди. Кунига бир парча нон билан битта қалампир беришди” деб айтиб беришганда ҳайрон қолган эдим. У ëққа борсангиз худди пешонангизга “тожикистонлик” деб ëзиб қўйгандай, чегарачилар дарров танийди.
Бир куни эса визам бўлишига қарамасдан бир чегарачи мени ҳақорат қилаяпти. Кейин билсам, муҳр бошқа жойда экан. Шуни топа олмасдан мени сўкди. Ўзбекистоннинг милициялари шунақа сўконғички... Ўзбекистонликларга ҳам қийин аслида. Уларнинг давлати бой бўлгани билан халқи қашшоқ. Қашқадарëнинг баъзи жойларида егани нонни зўрға топишади. Чегара ўтказилгандан кейин кўпларининг уйини давлат бузиб ташлади. Кўпчилиги уйини шундай ташлаб чиқиб кетди. Иш йўқ. Тошкентга ва яна бошқа жойларга ишлагани кетишади”.
Тингловчи минбари эшиттиришининг бугунги сонидаги мурожаатлар мазмуни:
- Ҳақиқат излаб суд бинолари остонасида умрини ўтказаётган фарғоналик аёл арзи,
- Ҳалол дўконларга ароқ сотиш мажбурияти юкланганидан норизо мусулмон қайғуси,
- Ўзбекистонга савдогарлик қилгани бориб, чегарачилар қўлида ҳибсда ўтирган савдогар кўргиликлари,
- 3 килолик қовун 6 долларга чиқиб, Ўзбекистонда сув текин неъматдан бебаҳра қолаётган қўшни тожикистонликлар армони.
* * *
Таҳририятмизга фарғоналик бир боғбон аёлдан мактуб келди. Бу аёл ўз исми ва манзилини ошкор этмаслигимизни сўраган. Мактубда айтилишича, унинг оиласи кўп йиллардан буён боғдорчилик билан шуғулланади. Бу оила колхоздан аввалига ширкат хўжалиги тарзида, кейинчалик кимошди савдоси орқали олинган кичиккина боққа сўнгги йиллар давомида у яшайдиган туман ички ишлар бошқармасининг раҳбари даъвогарлик қилмоқда.
Аёлнинг сўзларига кўра, бу даъво ҳам ноқонуний, милиция раҳбарининг ҳаракатлари ҳам ноқонуний. Бир неча бор бу аёл ва унинг оила-аъзолари эса калтаклаб ҳам кетилган. Биз мактубда ёзилган телефон рақами орқали Фарғонага сим қоқиб, аёл билан суҳбатлашдик.
“1999 йилдан бери ишлаб келаëтган бир боғимиз бор эди. Бу боғ аввал колхозники бўлган. Кейин бизга ўтказиб берилган. 2004 йили боғни кимошди савдосига қўйишди. Кимошди савдосида ариза қабул қилиш муддати битгандан кейин негадир битта амалдорнинг аризасини комиссия раиси қабул қилди. Ана шу ариза билан бош оғриғи бошланди.
Аризани топширган амалдор кимошди савдосида ютиб олди. “Мана мен ютиб олганман. Мана ҳокимни қарори. Мана комиссия раисининг қарори” деб бизни ишлаб турган жойимиздан ҳайдади. Устунбоп бўлиб турган дарахтларимизни кесиб ташлашди. Бизнинг тирикчилигимиз эса шу боғдан эди. Мен воқеа устидан президент отамизга хат ëздим. Сайëра Рашидовага хат ëзганимдан кейин Тошкентдан текширувчилар келиб, бизнинг ҳақлигимизни аниқлаб берди. Қайтадан боғни кимошди савдосига қўйди.
Мен бу гал 1 миллион 850 мингга сўмга ерни сотиб олдим. 15 кундан кейин эса комиссия раиси яна ноқонуний равишда боғни ҳалиги амалдорга ўтказиб берди. Еримни берасан, деб жанжал қилиб судга берди. Суд улар томон бўлиб, мени ноҳаққа чиқарди. Мен деҳқон бўлсам, бундан бошқа тирикчилик қиладиган жойим бўлмаса.
Ҳурматли президентимиз телевизорда ҳар 5 - 10 минутда “Боғми, узумзорми, бундай ерларнинг ҳаммасини ишлаб турган колхозчига ўтказиб беринг” деб айтаяпти. Суд президентнинг қарорини бажармай, ишни шунчаликка олиб борса? Бирортаси келиб “Ие, бу боғда ким ўтирибди?” дегани йўқ. Булар мени хонавайрон қилишди. Уларнинг ноҳақлигини аниқлаб бериш учун қўлимдаги ҳужжатларни жўнатмаган жойим қолмади.
“Эй инсонлар! Ахир мен деҳқонман, менга қаранглар” деб республика прокуратурасини олдида, Олий суд биноси олдида 25 кун йиғлаб ўтирдим. Ҳозирга келиб, колхозчидан ерни ноҳақ юлиб олишди. Камига улар судга ариза берди. Суд эса бизга 10 миллион сўм жарима солиб, бизни тўлашга мажбур қилаяпти ҳозир (йиғлайди..). Мен ишлаб туриб, давлат мулкини ҳалол юргизиб туриб, ноҳақликка учраяпман.
Хўжайиним шу ишнинг орқасидан уйдан кўчага чиқолмай қолди. Кимга бораримни ҳам билмай қолдим, тўғриси. Ҳозир ҳақиқат йўқлигидан афсусланиб кетаяпман. Бу амалдорлар эса поранинг эвазига шунчалик бебошлик қилаяпти, деб ўйлайман. Президент отамизнинг олдига бораймикин, дейман. Лкеинборганим билан унинг қабулига киргизишмаса, дейман яна.
* * *
Озодлик мухбири билан суҳбатлашган фарғоналик бошқа бир суҳбатдошимиз Рамазон ойида водийлик мусулмонлар учун муаммо бўлиб турган бир масала хусусида гап очди. Бу муаммо ҳалол таомлар сотадиган ошхоналарга маҳаллий раҳбарлар томонидан бўлаётган босимлар, хусусан, спиртли ичимликлар соттириш мажбурияти ҳақида.
“Фақат водийда эмас, балки Тошкентда ҳам жума намози ўқиладиган масжидлар олдида спиртли ичимликлар сотиш авваллари тўхтатилган эди. Яъни, шундай жойларда магазини, чойхонаси, ошхонаси бор одамлар “спиртли ичимликлар ичиш ман қилинади” деб ëзиб қўйишган. Лекин шуларга ҳам тазйиқ ўтказиш бошланди. “Нимага бу ëзувни қўйдинг? Олиб ташлайсан” деб айтишди.
Қурилаëтган катта-катта магазинларга спиртли ичимлик сотиш мажбурияти юкланаяпти. Мақсад эса, менимча, водийда диний йўналиш кучли бўлгани учун ароқ сотилишини йўлга қўйиб, одамларни бузиш йўлига ўтиш бўлса керак. Бу Рамазон ойи келгани билан боғлиқ эмас. Бу ҳолат кузатилаётганига анча бўлди”.
Фарғоналик суҳбатдошимиз муборак Рамазон ойида фарғоналик мусулмонларни қийнаб турган ҳалол ошхоналар масаласида ўз кузатувларини сўзлади. Водийдаги ҳалол емакхоналарга спиртли ичимликлар сотиш мажбурияти юкланаётгани ҳақида аввалги дастурларимизда ҳам хабар қилган эдик. Афтидан бу амалиёт ҳали ҳам кенг кўламда давом этмоқда.
* * *
Бу йил Душанбе бозорларида 3 килолик қовун 6 доллар бўлди. Сабаби, Тожикистоннинг ёмғирсиз келган баҳори мамлакатнинг чӯл зоналарида етиштириладиган оз миқдордаги қовунни ҳам кўкартирмади. Бунинг устига, Ўзбекистон томони ҳам чегарани ёпгани боис, машаққат билан Ӯзбекистондан олиб келинаётган қовун нархи осмонга чиқиб кетди. Ваҳолангки, Ўзбекистонда бу неъмат бу нархга солиштирганда сув текин.
Энг қизиғи, 6 долларлик қовун ҳам ҳаммага эмас, фақат топганга бор. Душанбелик мухбиримиз, мисол учун, яхши қовун излаб Душанбе шаҳридан 60 километр наридаги Турсунзода тумани марказий бозорига борди.
Нархларнинг бу қадар осмону фалакка чиққанини Умидахон исмли савдогар аëл шундай изоҳлайди.
“Полиз экинларини ўтказиш йўлида муаммо кўп. Битта КаМАЗ русумидаги машинага 3500 сомоний пул тўлаб, 1000 ёки 1200 та қовун юклайсиз. Ҳар битта қовунни устига 2,5 сомонийдан тўлайсиз. Ҳали яна сотадиган пештахтамиз учун ҳам патта ҳақи берамиз, солиқ тўлаймиз”.
Ўзбекистоннинг Жиззах туманида етиштирилган таъми асалдан ширин қовун кўпинча ўзбек-тожик чегара постидан ўтказилмай қолиб кетади, увол бўлади ва ўзбекистонлик деҳқонлар катта пулга куйиб қолаëтганига куйинади бу савдогар аёл.
“Божхона айтган пулни бермасанг, йўл ëпиқ, дейди. Деҳқон эса маҳсулотини сотиши керак. Қовун жуда борса, 3 кун туради. Деҳқон эса имкон қадар хорижга чиқаришга мажбур. Шу билан боласини боқади, ахир”.
Қовун сотиб олиш учун бозор айланган харидор — Нигорахон ая бу йил тожикистонликлар, дарҳақиқат, жуда қиммат нархда қовун олиб ейишга мажбур бўлаëтганини айтар экан, шундай дейди:
“Олдин ҳамма нарса арзон, тўкин эди. Ҳозир битта қовун 15 - 20 сомоний. Менга ўхшаган одамларнинг оиласи қовун сотиб ололмайди. Қовун ея олмаймиз, шекилли бу йил. Ўзбекистон билан чегара очилса, ҳаммамизга яхши. Олди-сотди ҳам йўлга қўйилиб, маҳсулот кўпаярди”.
Нигорахон ая ҳар гал икки давлат раҳбарлари сиëсий тадбирлар баҳона ўтган учрашувларда виза тартибини бекор қилишга келишиб олиниши ва деҳқонга ҳам, харидорга ҳам енгиллик берилишини кутадиган бу йил ҳам ҳам, одатдагидек, алданиб қолганини айтиб, афсус қилди.
“Мана раҳбарлар йиғилишди. Элни қийнаган шундай муаммоларни ҳал қилишса бўлардику. Ҳалқ шуни кутган эди раҳбарлардан. Лекин улар бу ишни қилишмади”.
Август-сентябр ойида, яъни ғарқ пишиқчиликда, Тожикистон бозорларида энг қиммат маҳсулот Ўзбекистондан олиб кирилаëтган қовун бўлди. Илгари 3 сомоний ëки 1 АҚШ долларига сотилган қовун ҳозирда 18 сомоний бўлди. Яъни, 6 баробарга қиммат.
* * *
Бу суҳбатлар чоғида мухбиримиз савдогарлик билан Ўзбекистонга бориб ўзбек чегарачиларининг ҳибсхонасига тушиб қолган бир аëл ҳам учради. Унинг кўргуликлари икки давлат ўртасидаги аянчли чегара манзарасининг яна бир кўриниши бўлди.
“Қовун-тарвуз учун Ўзбекистонга борган эдик. Ҳар куни 3000 сўмдан 5000 сўмгача ўзбек пулида пора олади. Пулини кейин берамиз, десак олиб бориб қамашади. Бир йигитнинг синглиси Сариосиëга келин бўлиб тушган экан. Ўзбекчани умуман билмайдиган билмас экан бу йигит. Чегарачилар эса ҳамма тожикистонликларни бирга қамаб қўйган эди. Ҳалиги тожик болани панжаранинг ичида шунақа уришдики. Менинг у болага роса раҳмим келди.
“Нимага сени ушлаб келишди?” деб сўрасам, “Синглимни кўргани келган эдим. Айбим шу. Ушлаб олишди” деди. У бечорани шунақа бақиртириб уришди. “Урманглар, юрагим ачишиб кетаяпти. Менинг юрагимни мазаси йўқ. Мана мен унинг учун жарима тўлайман” деб айтдим. Кечаси соат 3 га бориб, қовун сотадиган мижозларим пул тўлаб мени чиқариб олишди.
Менга ўхшаб ушланганларни Термиздаги Дайдихона, деган қамоқхонага олиб бориб ташлайди. У ерни биров билмайди ҳам. Ўша ëқда қамоқда бўлган аëллар “Ҳатто рўмолларимизни ечиб олишди. Кунига бир парча нон билан битта қалампир беришди” деб айтиб беришганда ҳайрон қолган эдим. У ëққа борсангиз худди пешонангизга “тожикистонлик” деб ëзиб қўйгандай, чегарачилар дарров танийди.
Бир куни эса визам бўлишига қарамасдан бир чегарачи мени ҳақорат қилаяпти. Кейин билсам, муҳр бошқа жойда экан. Шуни топа олмасдан мени сўкди. Ўзбекистоннинг милициялари шунақа сўконғички... Ўзбекистонликларга ҳам қийин аслида. Уларнинг давлати бой бўлгани билан халқи қашшоқ. Қашқадарëнинг баъзи жойларида егани нонни зўрға топишади. Чегара ўтказилгандан кейин кўпларининг уйини давлат бузиб ташлади. Кўпчилиги уйини шундай ташлаб чиқиб кетди. Иш йўқ. Тошкентга ва яна бошқа жойларга ишлагани кетишади”.
Тингловчи минбари эшиттиришининг бугунги сонидаги мурожаатлар мазмуни:
- Ҳақиқат излаб суд бинолари остонасида умрини ўтказаётган фарғоналик аёл арзи,
- Ҳалол дўконларга ароқ сотиш мажбурияти юкланганидан норизо мусулмон қайғуси,
- Ўзбекистонга савдогарлик қилгани бориб, чегарачилар қўлида ҳибсда ўтирган савдогар кўргиликлари,
- 3 килолик қовун 6 долларга чиқиб, Ўзбекистонда сув текин неъматдан бебаҳра қолаётган қўшни тожикистонликлар армони.
* * *
Таҳририятмизга фарғоналик бир боғбон аёлдан мактуб келди. Бу аёл ўз исми ва манзилини ошкор этмаслигимизни сўраган. Мактубда айтилишича, унинг оиласи кўп йиллардан буён боғдорчилик билан шуғулланади. Бу оила колхоздан аввалига ширкат хўжалиги тарзида, кейинчалик кимошди савдоси орқали олинган кичиккина боққа сўнгги йиллар давомида у яшайдиган туман ички ишлар бошқармасининг раҳбари даъвогарлик қилмоқда.
Аёлнинг сўзларига кўра, бу даъво ҳам ноқонуний, милиция раҳбарининг ҳаракатлари ҳам ноқонуний. Бир неча бор бу аёл ва унинг оила-аъзолари эса калтаклаб ҳам кетилган. Биз мактубда ёзилган телефон рақами орқали Фарғонага сим қоқиб, аёл билан суҳбатлашдик.
“1999 йилдан бери ишлаб келаëтган бир боғимиз бор эди. Бу боғ аввал колхозники бўлган. Кейин бизга ўтказиб берилган. 2004 йили боғни кимошди савдосига қўйишди. Кимошди савдосида ариза қабул қилиш муддати битгандан кейин негадир битта амалдорнинг аризасини комиссия раиси қабул қилди. Ана шу ариза билан бош оғриғи бошланди.
Аризани топширган амалдор кимошди савдосида ютиб олди. “Мана мен ютиб олганман. Мана ҳокимни қарори. Мана комиссия раисининг қарори” деб бизни ишлаб турган жойимиздан ҳайдади. Устунбоп бўлиб турган дарахтларимизни кесиб ташлашди. Бизнинг тирикчилигимиз эса шу боғдан эди. Мен воқеа устидан президент отамизга хат ëздим. Сайëра Рашидовага хат ëзганимдан кейин Тошкентдан текширувчилар келиб, бизнинг ҳақлигимизни аниқлаб берди. Қайтадан боғни кимошди савдосига қўйди.
Мен бу гал 1 миллион 850 мингга сўмга ерни сотиб олдим. 15 кундан кейин эса комиссия раиси яна ноқонуний равишда боғни ҳалиги амалдорга ўтказиб берди. Еримни берасан, деб жанжал қилиб судга берди. Суд улар томон бўлиб, мени ноҳаққа чиқарди. Мен деҳқон бўлсам, бундан бошқа тирикчилик қиладиган жойим бўлмаса.
Ҳурматли президентимиз телевизорда ҳар 5 - 10 минутда “Боғми, узумзорми, бундай ерларнинг ҳаммасини ишлаб турган колхозчига ўтказиб беринг” деб айтаяпти. Суд президентнинг қарорини бажармай, ишни шунчаликка олиб борса? Бирортаси келиб “Ие, бу боғда ким ўтирибди?” дегани йўқ. Булар мени хонавайрон қилишди. Уларнинг ноҳақлигини аниқлаб бериш учун қўлимдаги ҳужжатларни жўнатмаган жойим қолмади.
“Эй инсонлар! Ахир мен деҳқонман, менга қаранглар” деб республика прокуратурасини олдида, Олий суд биноси олдида 25 кун йиғлаб ўтирдим. Ҳозирга келиб, колхозчидан ерни ноҳақ юлиб олишди. Камига улар судга ариза берди. Суд эса бизга 10 миллион сўм жарима солиб, бизни тўлашга мажбур қилаяпти ҳозир (йиғлайди..). Мен ишлаб туриб, давлат мулкини ҳалол юргизиб туриб, ноҳақликка учраяпман.
Хўжайиним шу ишнинг орқасидан уйдан кўчага чиқолмай қолди. Кимга бораримни ҳам билмай қолдим, тўғриси. Ҳозир ҳақиқат йўқлигидан афсусланиб кетаяпман. Бу амалдорлар эса поранинг эвазига шунчалик бебошлик қилаяпти, деб ўйлайман. Президент отамизнинг олдига бораймикин, дейман. Лкеинборганим билан унинг қабулига киргизишмаса, дейман яна.
* * *
Озодлик мухбири билан суҳбатлашган фарғоналик бошқа бир суҳбатдошимиз Рамазон ойида водийлик мусулмонлар учун муаммо бўлиб турган бир масала хусусида гап очди. Бу муаммо ҳалол таомлар сотадиган ошхоналарга маҳаллий раҳбарлар томонидан бўлаётган босимлар, хусусан, спиртли ичимликлар соттириш мажбурияти ҳақида.
“Фақат водийда эмас, балки Тошкентда ҳам жума намози ўқиладиган масжидлар олдида спиртли ичимликлар сотиш авваллари тўхтатилган эди. Яъни, шундай жойларда магазини, чойхонаси, ошхонаси бор одамлар “спиртли ичимликлар ичиш ман қилинади” деб ëзиб қўйишган. Лекин шуларга ҳам тазйиқ ўтказиш бошланди. “Нимага бу ëзувни қўйдинг? Олиб ташлайсан” деб айтишди.
Қурилаëтган катта-катта магазинларга спиртли ичимлик сотиш мажбурияти юкланаяпти. Мақсад эса, менимча, водийда диний йўналиш кучли бўлгани учун ароқ сотилишини йўлга қўйиб, одамларни бузиш йўлига ўтиш бўлса керак. Бу Рамазон ойи келгани билан боғлиқ эмас. Бу ҳолат кузатилаётганига анча бўлди”.
Фарғоналик суҳбатдошимиз муборак Рамазон ойида фарғоналик мусулмонларни қийнаб турган ҳалол ошхоналар масаласида ўз кузатувларини сўзлади. Водийдаги ҳалол емакхоналарга спиртли ичимликлар сотиш мажбурияти юкланаётгани ҳақида аввалги дастурларимизда ҳам хабар қилган эдик. Афтидан бу амалиёт ҳали ҳам кенг кўламда давом этмоқда.
* * *
Бу йил Душанбе бозорларида 3 килолик қовун 6 доллар бўлди. Сабаби, Тожикистоннинг ёмғирсиз келган баҳори мамлакатнинг чӯл зоналарида етиштириладиган оз миқдордаги қовунни ҳам кўкартирмади. Бунинг устига, Ўзбекистон томони ҳам чегарани ёпгани боис, машаққат билан Ӯзбекистондан олиб келинаётган қовун нархи осмонга чиқиб кетди. Ваҳолангки, Ўзбекистонда бу неъмат бу нархга солиштирганда сув текин.
Энг қизиғи, 6 долларлик қовун ҳам ҳаммага эмас, фақат топганга бор. Душанбелик мухбиримиз, мисол учун, яхши қовун излаб Душанбе шаҳридан 60 километр наридаги Турсунзода тумани марказий бозорига борди.
Нархларнинг бу қадар осмону фалакка чиққанини Умидахон исмли савдогар аëл шундай изоҳлайди.
“Полиз экинларини ўтказиш йўлида муаммо кўп. Битта КаМАЗ русумидаги машинага 3500 сомоний пул тўлаб, 1000 ёки 1200 та қовун юклайсиз. Ҳар битта қовунни устига 2,5 сомонийдан тўлайсиз. Ҳали яна сотадиган пештахтамиз учун ҳам патта ҳақи берамиз, солиқ тўлаймиз”.
Ўзбекистоннинг Жиззах туманида етиштирилган таъми асалдан ширин қовун кўпинча ўзбек-тожик чегара постидан ўтказилмай қолиб кетади, увол бўлади ва ўзбекистонлик деҳқонлар катта пулга куйиб қолаëтганига куйинади бу савдогар аёл.
“Божхона айтган пулни бермасанг, йўл ëпиқ, дейди. Деҳқон эса маҳсулотини сотиши керак. Қовун жуда борса, 3 кун туради. Деҳқон эса имкон қадар хорижга чиқаришга мажбур. Шу билан боласини боқади, ахир”.
Қовун сотиб олиш учун бозор айланган харидор — Нигорахон ая бу йил тожикистонликлар, дарҳақиқат, жуда қиммат нархда қовун олиб ейишга мажбур бўлаëтганини айтар экан, шундай дейди:
“Олдин ҳамма нарса арзон, тўкин эди. Ҳозир битта қовун 15 - 20 сомоний. Менга ўхшаган одамларнинг оиласи қовун сотиб ололмайди. Қовун ея олмаймиз, шекилли бу йил. Ўзбекистон билан чегара очилса, ҳаммамизга яхши. Олди-сотди ҳам йўлга қўйилиб, маҳсулот кўпаярди”.
Нигорахон ая ҳар гал икки давлат раҳбарлари сиëсий тадбирлар баҳона ўтган учрашувларда виза тартибини бекор қилишга келишиб олиниши ва деҳқонга ҳам, харидорга ҳам енгиллик берилишини кутадиган бу йил ҳам ҳам, одатдагидек, алданиб қолганини айтиб, афсус қилди.
“Мана раҳбарлар йиғилишди. Элни қийнаган шундай муаммоларни ҳал қилишса бўлардику. Ҳалқ шуни кутган эди раҳбарлардан. Лекин улар бу ишни қилишмади”.
Август-сентябр ойида, яъни ғарқ пишиқчиликда, Тожикистон бозорларида энг қиммат маҳсулот Ўзбекистондан олиб кирилаëтган қовун бўлди. Илгари 3 сомоний ëки 1 АҚШ долларига сотилган қовун ҳозирда 18 сомоний бўлди. Яъни, 6 баробарга қиммат.
* * *
Бу суҳбатлар чоғида мухбиримиз савдогарлик билан Ўзбекистонга бориб ўзбек чегарачиларининг ҳибсхонасига тушиб қолган бир аëл ҳам учради. Унинг кўргуликлари икки давлат ўртасидаги аянчли чегара манзарасининг яна бир кўриниши бўлди.
“Қовун-тарвуз учун Ўзбекистонга борган эдик. Ҳар куни 3000 сўмдан 5000 сўмгача ўзбек пулида пора олади. Пулини кейин берамиз, десак олиб бориб қамашади. Бир йигитнинг синглиси Сариосиëга келин бўлиб тушган экан. Ўзбекчани умуман билмайдиган билмас экан бу йигит. Чегарачилар эса ҳамма тожикистонликларни бирга қамаб қўйган эди. Ҳалиги тожик болани панжаранинг ичида шунақа уришдики. Менинг у болага роса раҳмим келди.
“Нимага сени ушлаб келишди?” деб сўрасам, “Синглимни кўргани келган эдим. Айбим шу. Ушлаб олишди” деди. У бечорани шунақа бақиртириб уришди. “Урманглар, юрагим ачишиб кетаяпти. Менинг юрагимни мазаси йўқ. Мана мен унинг учун жарима тўлайман” деб айтдим. Кечаси соат 3 га бориб, қовун сотадиган мижозларим пул тўлаб мени чиқариб олишди.
Менга ўхшаб ушланганларни Термиздаги Дайдихона, деган қамоқхонага олиб бориб ташлайди. У ерни биров билмайди ҳам. Ўша ëқда қамоқда бўлган аëллар “Ҳатто рўмолларимизни ечиб олишди. Кунига бир парча нон билан битта қалампир беришди” деб айтиб беришганда ҳайрон қолган эдим. У ëққа борсангиз худди пешонангизга “тожикистонлик” деб ëзиб қўйгандай, чегарачилар дарров танийди.
Бир куни эса визам бўлишига қарамасдан бир чегарачи мени ҳақорат қилаяпти. Кейин билсам, муҳр бошқа жойда экан. Шуни топа олмасдан мени сўкди. Ўзбекистоннинг милициялари шунақа сўконғички... Ўзбекистонликларга ҳам қийин аслида. Уларнинг давлати бой бўлгани билан халқи қашшоқ. Қашқадарëнинг баъзи жойларида егани нонни зўрға топишади. Чегара ўтказилгандан кейин кўпларининг уйини давлат бузиб ташлади. Кўпчилиги уйини шундай ташлаб чиқиб кетди. Иш йўқ. Тошкентга ва яна бошқа жойларга ишлагани кетишади”.
Эслатма: "Тингловчи минбари" махсус дастуридаги фикрлар¸ Озодликка мактуб йўллаган ëки қўнғироқ қилган муштарийларимизнинг шахсий мулоҳаза ва баҳолари ва улар Озодлик таҳририяти нуқтаи назарини акс эттирмайди.