Бугунги қурултойимиз мавзусини “Ўзбек бўлиш яхшию¸ ўзбекчилик ëмон” деган масалада бир баҳс этсак деган Америкадаги миллатдошимиз Абдуқаҳҳор белгилади.
Айнан ана шу мавзу устида бўладиган бугунги "Қурултой" дастурида АҚШ дан шу мавзуни бизга таклиф қилган Абдуқаҳҳор¸ Қашқадарëнинг Шаҳрисабз шаҳридан оддий ўзбекистонлик Соҳибжон ва таниқли ўзбек ëзувчиси Олим Отахоновлар иштирок этишади.
Абдуқаҳҳор¸ суҳбатимизни Сиздан бошласак. Нима учун Сиз бундай мавзуни илгари сурдингиз? Ўзбек бўлишнинг нимаси яхшию¸ ўзбекчиликнинг нимаси ëмон?
Абдуқаҳҳор: Ўзбек бўлиш яхшию¸ ўзбекчилик ëмон деган маънода¸ биринчидан¸ ўзбеклигимиз қаердаю¸ ўзбекчилигимиз қаерда шуни аниқлаб олишимиз керак. Бу мавзуни мен кўтарганим учун ўзим учун тарихимиз¸ нима дейди¸ динимиз¸ дунë тарихида қолдирган ўринларимизни мен ўзбеклигим деб биламан. Дўппи кийиб ғоз юраман ўзбегим дегани ҳам шу.
Ўзбекчилигимизга келадиган бўлсак¸ фақатгина ўзбекчилик эмас бошқа "чилик"лар ҳам жуда кўп. Арабчилик¸ бошқачилик¸ русчилик бор. Ўзбекчиликка тўхталишим¸ орқаравотдан бир-биримизни ғийбат қилишимиздан тортиб¸ табақаланишимизгача¸ “Сен тошкентликсан¸ сен андижонликсан¸ сен ҳарипсан” дейишларимиз¸ аëлларимизга нисбатан муомалалар – буларнинг ҳаммаси ўзбекчилигимизга бориб тақалади.
Озодлик: Демак¸ Абдуқаҳҳор мавзуимизни белгилаб берди. Энди Соҳибжонга мурожаат қилсак. Соҳибжон¸ ўзбекчиликнинг яхши томонлари нимаю¸ ëмон томонлари нима?
Соҳибжон: Ўзбекчилик деганда менинг тушунчам шундайки¸ ўзбекчилик жуда ҳам яхши нарса. Бизнинг ўзбекчилигимиз ҳозир расво аҳволга тушди. Бунинг учун сиëсатимиз¸ давлат тузумимиз айбдор.
Озодлик: Шу ўринда Швецияда истиқомат қилаëтган Йўлдош Очиловнинг фикрларига ҳам қулоқ берсак.
Йўлдош Очилов: Ўзбекчилик деганда ҳеч қандай ëмон маъно йўқ. Ўзбекчилик яхши маънода¸ сахий деган маънода. Мен ўзбекчилик деганда ўзбекнинг сахийлигини тушунаман. Бунинг ортида салбий маъно йўқ.
Озодлик: Яна қандай ижобий маънолари бор?
Йўлдош Очилов: Қўли очиқлиги¸ меҳмондўстлигини тушунаман мен. Ўзбекнинг уйига келган одамни яхши кутиб олиши¸ ўзига тўқ жамиятда тўн кийдирилиши. Мен шундай тушунаман.
Озодлик: Бошқа миллатларда ҳам шунақа нарса борку?
Йўлдош Очилов: Бошқа миллатларда ҳам бор. Украина ëки Беларусияда нон-туз билан кутиб олиш. Буни ўзбекнинг бир нимасига ўхшаб кетиш дейдими¸ бир қисми дейдими бор бошқа миллатларда. Уларда бу нима деб аталишини билмайман¸ лекин мен шуни ўзбекчилик деб аталади деб ўйлайман. Баъзи пайтларда содда деган маънода келар¸ бир хиллар шундай тушунар. Мен ҳам баъзида шундай тушунаман.
Озодлик: “Ўзингдан каттанинг гапига қулоқ сол. Бошингни кўтарма¸ ерга қараб тур” каби ўзбекчиликлар бугунги кунда Ўзбекистондаги мавжуд режимни қўллаб-қувватламаяптими?
Йўлдош Очилов: Бу ҳам ëрдам бераяпти ҳақиқатан. Бунақа нарсалар ҳозирги ҳукуматга қўл келаяпти¸ мен сизга қўшиламан. Отанинг “Қўй ўғлим¸ сиëсатга аралашма” деганларини мен ўзим бир неча марта эшитганман. Раҳматли менинг отам ҳам менга “Қўй сиëсатга аралашма. Хўп де. Уларнинг айтганини қил” деб кўп марта айтган. Бу бошқа-бошқа нарсалар деб ўйлайман. Тепиб¸ оëқ ости қилгунча бошни эгиб туриш керак эмас.
Озодлик: Сиз қаерликсиз?
Йўлдош Очилов: Мен Самарқанддан.
Озодлик: Самарқандда қишлоқдан келиб қолган ўзбекка қандай қаралади?
Йўлдош Очилов: Самарқандда энди ҳар хил анавилар бор. Самарқандда ҳақоратли сўзлар билан аташ бор. Ўзбеклар келиб қолса¸ “кетмон” деб аташ бор. Шундай сўз Самарқандда бор эди.
Озодлик: Нимага энди? Кетмон кўтарган¸ чопон кийган содда ўзбек қиëфасими?
Йўлдош Очилов: Самарқандда ўзбеклар асосан деҳқончилик билан шуғулланади. Улар Самарқандга нима учун келади? Улар сабзи сотгани¸ картошка сотгани¸ пиëз сотгани келади. Шаҳардагилар магазинда¸ корхоналарда ишлайди. Менимча¸ шу. Ўзбек қишлоқлардан нима учун шаҳарга келади? Фақат қишлоқ хўжалиги маҳсулотини сотгани. Бу маҳсулот ниманинг ортидан бўлади? Кетмоннинг ортидан бўлади. Шунинг учун бўлса керак.
Озодлик: Сизнинг ўзбек бўлган пайтларингиздан уялган пайтларингиз бўлганми?
Йўлдош Очилов: Йўқ¸ ҳеч қачон. Ҳамма жойда фахрланганман¸ фахрланаман. Бу саволни анавиндай берманг менга.
Озодлик: МХХ га чақимчилик қилаëтганлар ҳам¸ ўзбекка зулм қилаëтганлар ҳам ўзбекку. Ўшаларнинг қилаëтган ишини кўриб одам уяладику. Наҳотки менинг миллатдошларим шунақа зулм қилаяпти деб уялмаганмисиз?
Йўлдош Очилов: Бу миллатга боғлиқ эмас. Бу ҳамма миллатда бор. Булар шунақа шахслар. Шунақа туғилган¸ шунақа ўтади. Буларнинг ўтган умри ҳам шу¸ қолган умри ҳам шу.
Озодлик: Олим ака¸ мана турли фикрларни эшитдик. Сизнинг бир фикрингиз борми?
Олим Отахонов: Ўзбек миллати катта миллат. Ҳамма миллатда бўлгани каби ўзбекчиликда жуда ярамас¸ ҳеч қачон дунëга олиб чиқа олмайдиган нарсалар кўп. Андишанинг оти қўрқоқ¸ дейдилар. Мен бу мақолни Муҳаммад Солиҳга ўхшаб ўзгартиришни хоҳлардим. Қўрқоқнинг оти андиша дердим. Эсингларда бўлса¸ Муҳаммад Солиҳнинг бир шеъри бор эди.
Замон сенга боқмаса¸
Сен ҳам боқма замонга.
Ўзбек мақолини ўзгартирган у. Ўшанга парадокс қилиб айтаяпти. Худди шунга ўхшаб мен ҳам айтаман: ўзбекчилик ўзбек миллатини ейдиган нарса¸ иллат. Ҳеч қачон бир ўзбек иккинчи ўзбекка ҳақиқатни¸ тўғри гапни айта олмаган¸ айтмаган. Айтса¸ балога қолган. Мен ҳукумат маъносида айтаëтганим йўқ. Оддий турмушда бўладиган масалани айтаяпман. Ўзбек миллати улуғ миллат¸ лекин ўзбекчилик энг паст нарсалар.
Озодлик: Олим ака¸ ўзбекчиликка мисоллар келтирасизми? Тарихимиз улуғ¸ номимиз улуғ.
Олим Отахонов: Ҳозир биз отамизга қарши чиқа олмаймиз¸ ҳукумат раҳбарига қарши чиқа олмаймиз. Мана бизнинг Ўзбекистонда нечта министр бор. Бирорта министрга ҳеч ким ҳеч қачон қарши чиқмаган. Ўзбекчилик шунақа ëмон нарсаки¸ ҳозир чет элда Ўзбекистон тупроғини қўмсаб¸ соғиниб яшаëтганларда ҳам ўзбекчилик кучли.
Озодлик: Ҳозир ўшандайлардан биттасига сўз берсак. Абдуқаҳҳор¸ эшитаяпсизми? Ўзбекчилик ва ўзбек миллати.
Абдуқаҳҳор: Олим аканинг гапларини эшитдим. Кўплари жуда маъқул келди. Ўзбекчиликнинг жуда кўп иллатлари бор. Ҳозир мен ўзимни доимо қийнаб келган битта-иккита нарсалардан айтиб берсам.
Масалан¸ табақаланишимиз¸ сунъий табақаланишимиз. Бу энг катта иллатимиз. Тошкентлик тошкентлик¸ андижонлик ҳарип¸ қашқадарëлик қашқар¸ тошкентлик қаëққадир борса¸ вотти-вотти – мана шу нарса энг ëмон нарсалардан бири бўлади. Бунинг устига устак яна табақаланишимиз бор. Битта киши интервьюда айтдику¸ “Келиним қишлоқдан бўлса ҳам майли” деган маънода. Камситиш бўлаяптида. Шунақа маъно келиб чиқади.
Тошкентлик экан¸ майли бир бирига тўғри келиб кетар деб ўйласангиз¸ қаранг буниси хон¸ буниси фуқаро¸ униси саид¸ буниси хўжа. Унақа нарса тўғри келмайди. Бу на одамгарчиликка тўғри келади¸ на Исломга тўғри келади. Бу Исломга ҳам тўғри келмайди хоҳласангиз хоҳламасангиз. Бу нафақат бир бирини камситиш¸ ўзбек халқи ўзини ҳам камситаяпти.
Мана ўзимнинг ҳам қозоқ¸ қирғиз¸ арман ўртоқларим бор. Ҳар хил миллатдаги дўстларим бор. Бир вақтлари ўзбеклар у-бу нарсани нотўғри қилиб қўйса¸ “қозоқмисан” деган маънода камситиш бўларди. Бориб-бориб ҳозир нима бўлдик? Ҳозир қозоқларнинг қўлига бориб қуллик қилаяпмиз. Кўрдингизми¸ шунда ҳам кўзимиз очилмаяпти. Ўзбекнинг шу шароитдаги қийинчилигига ҳозир тоғлар чидамайди. Бизларнинг қийинчилигимизга тоғ чидамайди. Биз бунинг устига устак нима қиламиз? Ойнинг оғирлигидаги икир-чикир ўзбекчиликни яна бўйнимизга ортамиз.
Масалан¸ тўй-ҳашам ва бошқа. Мана Америкада¸ Европада юрганларни биламан¸ Россияда юрганларни эшитганмиз. Улар нима қилади? Улар бу ëққа келиб ишлайди¸ қулчилигини қилади. Вақтида ўзим ҳам қилдим. Иккита-учта ишда ишлаб¸ еганида ҳаловати йўқ одамларни биламан. Ўша одамлар билан гаплашиб¸ “Ишлаяпсизда”¸ десангиз¸ “Ҳа¸ ишлаяпмиз” дейди. “Нимага бунақа кўп ишлаяпсиз?” десангиз¸ “Бола-чақа бор” дейди. Яхши¸ бунга бир нарса дея олмайсиз. Бола-чақасини ўйлаëтган бўлса¸ яхши. Орқасидан нима дейди “Қизим бор¸ чиқаришим керак. Бешик туширишим керак. Нариëқда кимнингдир қирқи бор”. Кўрдингизми¸ кечирасизу бу ерса итдай ишлайдида¸ Ўзбекистонга пулини юбориб¸ керак-керакмас нарсага сарфлайди. Тўйлар ҳам ҳашаматли бўлсин¸ бировнинг тўйи ундоқ бўпти¸ бировнинг тўйи бундоқ бўпти.
Яна бир биримиз билан жипслаша олмаслигимиз. Битта нарсани айтиб қўяй. Агар биз ўзбеклар ўзимизга керак бўлмасак¸ биз ҳеч кимга керак эмасмиз. Битта мисол. Уйда Ўзбекистондан келган дисклар бор. Авваламбор айтиб қўяй¸ Мирзабек Холмедовни ҳурмат қиламан. Ўша одамнинг аскиясини кўрдим. Аскияни бошлади. Ўшанда кимдир¸ балконда ўтирган одам¸ бир нарса деди. Камситдими¸ бошқа қилдими бир нарса деди. Бу гап Мирзабек Холмедовга ҳам тегиб кетди. Мирзабек ака “Сизларнинг олган билетингларга шуниси ҳам кўплик қилади” деди. У одам камситди¸ Мирзабек ака ҳам уларга бир нарса деб камситдилар. Ўша куни мазалари бўлмагандир¸ бошқа бўлгандир фарқи йўқ. Энди залдаги реакцияни кўринг. Пастда ўтирган ҳамма қийқириб¸ чапак чалиб шу гапларини олқишлади. Битта ўзбекнинг нариги ўзбекни камситганини бу ëқда ўтирган ўзбекларнинг ҳаммаси чапак чалиб олқишлади.
Америкада ҳам худди шунақа нарса бўлди. Битта қизиқчиси бор бу ерда. Шу одам қизиқчилик қилаëтганида¸ бир қора бир нарса деди. Кулгили бўлмади дедими¸ кулгилимас дедими¸ хуллас бир нарса деди. Шунда кулдираëтган одам ҳалиги қорага қараб “Э сен ким эдинг. Қорасан. Сенга ким қўйипти гапиришни” деган маънода гапирди. Залдаги реакцияни кўринг. Ҳеч ким ҳалиги қизиқчини олқишлагани йўқ. Залдагилар турди ва ҳаммаси ҳалиги одамга қўшилиб залдан чиқиб кетди. Мана бу жипслашиш бўлади.
Озодлик: Сиëсий одоб десак ҳам бўлади буни. Сиëсий одобни¸ маданиятсизликни ўзбекчилик билан боғлаш керакми ëки йўқми буни ҳам ўйлаб кўриш керак. Олим ака¸ сиз нима деб ўйлайсиз?
Олим Отахонов: Мен содда қилиб айтганда бундай тушунаман. Айлантириб нима кераги бор? Ўзбек миллати ҳамма миллат каби доим улуғ бўлган. Русчилик ҳам бор¸ молдаванчилик ҳам бор¸ ҳаммаси бор. Қўрқоқлик¸ мунофиқлик¸ ëлғончилик¸ тушунмаслик¸ жаҳолат – шунинг ҳаммаси ичида. Мен ҳозир ўзимизнинг айбларни айтаëтганим йўқ.
Мен бир одамнинг номини айтишга мажбурман. Мен ўша пайтда радиода ишлардим. Тўртинчи қаватда прямой ëзиладиган хонада ўтирибмиз. Учтами тўртта одам ўтириб запис қилаяпмиз. Бутун зал¸ парламент Муҳаммад Солиҳга қарши студентларга ўхшаб полни тепиб ўтирибди. Биз ўшанда ларзага тушаяпмиз. “Эй оломон қачон халқ бўласан” деб фалонча пистончиевнинг шеъридан айтаяпман. Ўтирдик¸ мулзам бўлдик¸ сиқилдик. Ўшанда парламент аъзоларидан биттаси туриб чиқиб “Ўв парламент аъзолари. Ëш бола бўлманглар. Муҳаммад Солиҳ ҳақ гапни айтмоқда” демади.
Жумладан¸ мендан олдин гапирган биродаримиз¸ мен у одамни жуда ҳурмат қиламан¸ яхши кўраман ҳеч бўлмаганда ўзбек бўлганлиги учун¸ лекин ўзбекчилик ниҳоятда паст нарса. Жуда ҳам тубан нарса. Биз тўғри сўзни гапира олмаймиз. Мен радиодан тўнимни елкамга ташлаб чиқиб кетганман худди хотинини тарк этаëтган куëв каби. Ойликсиз¸ пулсиз¸ маблағсиз жуда қийналдим. Лекин мен ишонган одамлар¸ Аҳмад Аъзамлар¸ менинг тенгдошларимнинг ҳеч бири унақа қилмади. Мен иқтисодий томондан жуда қийналдим¸ лекин билардим бир куни биз енгамиз барибир. Лекин бу одамлар кетиб қутулди¸ қочиб қутулди¸ балки уларга қаттиқ тазйиқ бўлгандир. Биз бу ердамизку¸ биз гўë дўзах азобида яшаяпмиз.
Озодлик: Олим ака¸ сиз айтаëтган гапларни Абдуқаҳҳор ҳам айтаяпти. Сиз айтаëтган Муҳаммад Солиҳ бундан 20 йил олдин ўзбекчиликка қарши мақола ëзган эди ўзининг китобида. Ўша китобдан бир парчани тинглаб¸ эшиттиришимизни давом эттирсак.
“Ўзбекчилик совет идораси тарафидан энг кўп қўллаб-қувватланган мафкура эди. Худди қозоқчилик, туркманчилик, тожикчилик ва ҳоказо каби. Бу Ўрта Осиё қавмларининг бирлигига қарши халқнинг ўзидан чиқарилган бир “соп” эди.
Советларнинг ижоди бўлмиш ўзбекчилик 70-йилларда ўз равнақининг энг юксак чўққисига эришганди. Ўзбекчилик руҳи илмнинг гуманитар жабҳаларида, санъатда, айниқса, адабиётда жуда кучли эди.
Шоир Эркин Воҳидовнинг “Ўзбегим” деган шеъри 1970 йилда ёзилган бўлса ҳам, 80-йиллар бошигача долзарб шеърлардан бўлиб қолди. Бу бир оз жўн шаклда, ҳамма тушунадиган ўзбекчиликни тарғиб қилган долзарб асар эди. “Бошда дўппим, ғоз юраман гердайиб”, дер экан, шоир ундан кейин нима қилишини айтмасди. Чунки, ундан кейини муҳим эмасди. Бошга дўппи кийишнинг ўзи бир исён эди. Гердайишнинг ўзи бир инқилоб эди. Фақат тожиклар ҳам дўппи кийишарди. Улар кийган дўппи Воҳидов кийган дўппидан ҳеч фарқ қилмасди”.
Озодлик: Биз айни савол юзасидан Муҳаммад Солиҳга телефон қилдик ва ундан ўзбекчиликка бўлган муносабатини сўрадик.
Муҳаммад Солиҳ: Мен учун салбий ҳолат. Марказий Осиëда ўзбек ўзини маҳдуд бир ҳудудга¸ территорияга боғлаб қўйиш мойиллиги бор бу ўзбекчиликда. Шунинг учун ҳам мен буни умумиятла салбий тенденция деб биламан. Шу билан бирга бу нарсанинг бўлиши табиий эканлигини ҳам биламан. Чунки ҳар қандай қавм¸ ҳар қандай қабила ўзига оид бўлган ерини¸ ҳудудини ўзига оидлигини таъкидлаб келади ва буни устун қўяди. Бу ҳар бир миллатнинг¸ қавмнинг¸ қабиланинг табиатида бор нарса. Шунинг учун бу нарсага мен нормал ҳодиса деб қарайман. Лекин бу ҳодисанинг минтақа халқлари ва туркий халқларнинг бирлиги учун ижобий фактор деб билмайман. Яъни салбий қарашимнинг маъноси шунда.
Озодлик: Ўтган аср бошида жадидлар ўзбекчиликда бидъат ва хурофотни кўришган. Масалан¸ Фитратнинг “Ҳинди сайëҳ” деган ҳикоясини¸ Чўлпоннинг мақолаларини оладиган бўлсак¸ ҳатто Ҳамза “Ухлама ўзбек эли¸ асли тараққий пайтида” деб ëзган. Уларнинг ҳаракатида буни ўзгартиришга бўлган интилиш бор эдику.
Муҳаммад Солиҳ: Бизда ҳам бор. Сиз тилга олган “Йўлнома” китобида мен буларни ëздим. Мен айтмоқчиманки¸ бу ëзиш билан уни реалликдан¸ табиий жараëндан ажратиб алоҳида бир муаммо қилиб кўтариш мумкин эмаслигини айтаяпман. Ҳаммасини жамлаб улардан хулоса чиқариш керак ва ўзбекчиликдаги инерцияни минимум таъсир даражасига тушириш учун ҳаракат қилиш мумкин. Бу нарса табиий бўлгани учун уни тамоман йўқ қилиб ҳам бўлмайди. Менимча¸ йўқ қилиш ҳам керак эмас. Фақат унинг тараққиëтга¸ ўзбекнинг миллат бўлиб шаклланишига тўсиқ бўладиган шаклини минимумга тушириш учун ҳаракат қилишимиз керак. Жадидларнинг ҳаракати ҳам шундай эди.
Озодлик: Бундан 20 йил олдин Эркин Воҳидовнинг шеърига муносабат билдириб¸ "бошдаги дўппи билан фахрланишнинг ўрнига¸ дўппини бошдан олиб ерга қўйиб¸ ўйланиш керак" деган эдингиз. 20 йилдирки¸ дўппи бошдан олиб ерга қўйилган ва ўйланиш давом этмоқда. Қачон самарага эришамиз?
Муҳаммад Солиҳ: Афсуски¸ ўша пайтда айтган нарса¸ ҳали ҳам дўппи бошдан тушгани йўқ. Ерга қўйилгани йўқ, менимча. Агар ерга қўйилса¸ демак жараëн бошланди демакдир. Афсуски¸ бу жараëн бошлангани йўқ. Биз бу нарсани айтган пайтда тарихий бир имкон пайдо бўлган эди. Ўзбеклар миллат сифатида “мен кимман” деб дўппини пастга олиб қўйиб¸ ўйланишга бир имкон туғилган эди. Бу имкон туғилган заҳоти дарров янги бир босқинчи¸ зулмкор режим ўрнатилди ва оқибатда миллатнинг ўзининг кимлигини ўйлашга берилган вақт ўзини ҳимоя қилишига сарфлана бошлади. Биз ўша пайтда туғилган тарихий имконни зулмдан ҳимоя қилишга сарфлаяпмиз, афсуски.
Озодлик: Ўзбек ўзининг сўнгги топган пулини ўзбекчилик деган ном остига қурилган дабдабаларга сарфлаяптида.
Муҳаммад Солиҳ: Албатта. Ўша айтилган ўзбекчиликнинг инерцияси анъаналар билан қоришган ҳолда ҳали ҳам давом этаяпти ва буни тўғри деб айтишга ҳеч ҳаққимиз йўқ. Бу ҳақиқатан бидъат даражасига кўтарилган бизнинг қусуримиз. Бутун умр бўйи пул тўплаб¸ тўйга сарфлаб кўз-кўз қилиш¸ агар ўзбекчилик шундай бўладиган бўлса¸ бундай ўзбекчилик одамда нафрат уйғотади. Биринчидан¸ бу исроф¸ гуноҳдир. Айниқса атрофдаги одамлар оч¸ ўзининг оиласи ҳам оч ўтириб¸ бутун нарсани тўйга сарфлаш¸ жуда бир худбинлик ва изоҳ қилиб бўлмайдиган нарса. Бундай ўзбекчилик инсонда ëмон муносабат уйғотади.
Озодлик: “Нима учун эътироз билдирмайсизлар¸ нима учун намойишларга чиқмайсизлар¸ нима учун журъатли бўлмайсизлар?” деган саволни у ëки бу миллатдошларимизга берсак¸ “Нима қилайлик¸ тилимиз қисиқ. Бир-икки сўм пулимиз¸ уйимиз¸ товуғимиз¸ қўй-эчкимиз бор. Ўшалардан айрилиб қолишимиз мумкин. Энди ўзбекчиликда нима қиласиз. Бола-чақали жонмиз” деб қўяди.
Муҳаммад Солиҳ: Ҳар қандай одам ўзидаги салбий жиҳатларни “ўзбекчилик” деб изоҳлайдиган бўлса¸ ўзбекчилик ҳақиқатан ëмон нарса. Ўзбек ўзининг ўзбеклигини мен аввалги айтган гаплар билан ҳимоя қилса¸ бу унчалик одамлар рад қиладиган нарса эмас. Лекин ҳозир сиз айтаëтган гап ўзининг сиëсий¸ ижтимоий пассивлигини¸ ўзининг қўрқоқлигини¸ ўзининг ҳеч таваккал қилмасдан яхши яшашга интилишини ва худбинликни ўзбекчилик дейдиган бўлса¸ бунақа ўзбекчиликни ҳеч бир халққа ва ўзбекка Худо кўрсатмасин. Бу жуда ëмон нарса. Бу охир-оқибатда одамнинг ўзини эмас¸ миллатни ҳам пассив пода ҳолига келтиради. Бу миллатни ичидан кемирадиган касаллик. Айниқса бу касалликни қабул қилган ва буни нормал деб билган миллат келажаги қоронғу бир миллатдир. Оллоҳ бу касалликни бутун халқимизга юқтирмасин.
Озодлик: Яқинда эл таниган бир одам билан суҳбатлашганимизда¸ “Қуëн учун туғилган тепалиги эмас¸ балки қорни тўйган тепалиги муҳим. Ўзбекистон ташқарисидаги ўзбекларнинг қорни тўяëтган бўлса¸ ўша муҳим” деган бир фикрни айтди. Бу ниманинг аломати? Бу ҳам ўзбекчиликми?
Муҳаммад Солиҳ: Афсуски¸ шундай. Жамиятнинг оғир даврларида мақолнинг сиз айтган сўнгги версияси долзарб версияга айланади. Ўзбекистоннинг кейинги тарихидаги 20 йил айнан мана шунақа мақоллар урчиши ва мана шунақа версиялар кўпайиши учун замин яратган давр бўлди.
Озодлик: Одам қуëн эмаску. Қуëн энди ақлсиз мавжудот.
Муҳаммад Солиҳ: Одамлар ўзининг шарафини¸ номусини йўқотган пайтда қуëндан ҳам паст савияга инади афсуски. Бу Қуръони Каримда ҳам бор. “Иймони заифлашган одамлар¸ ҳайвондан ҳам батта ҳолга тушади” дейилган. Мен ҳозир сўзма-сўз қайси сура ва қайси оят эканлигини айта олмайман¸ лекин мазмуни шундай. Афсуски¸ мана шу иқтисодий танглик¸ сиëсий босим¸ репрессиялар инсонларни шараф курсисидан паста индириб¸ қуëн савиясига туширишга қандайдир шароит яратди ва инсонларнинг бир қисми шу савияга афсуски тушаяпти. Бу ҳақиқат¸ бу жуда аччиқ ҳақиқат.
Мен ўйлайманки¸ миллатнинг ўзаги¸ ядроси ичида ўзининг шарафини¸ номусини йўқотмаган бир қисм инсонлар барибир бор. Ҳар бир миллатда шундай инсонлар бор ва миллатнинг миллатлиги ҳам ўша озчилик бўлади. Маънавиятнинг ялпи тушиш пайтида ўзининг шарафини¸ номусини керак бўлган баландликда ушлаб туриш учун ҳаракат қилаëтган бу озчилик жамоа ҳозиргача миллатнинг ичида бор. Мен бунга ишонаман. Агар бу жамоа ўзини шу синовдан ўтиш даврида шу юксакликда тутиб тура олса¸ демак миллат яшайди. Мен бунга ишонаман.
Озодлик: Соҳибжон¸ бизни эшитаяпсизми?
Соҳибжон: Ҳа¸ эшитаяпман.
Озодлик: Ўзбекчилик ҳақида сизнинг фикрларингиз қандай?
Соҳибжон: Ҳақиқатан бизнинг дунëқарашимизнинг торлиги ҳозирги тузумнинг¸ сиëсатнинг пасткашлигидан демоқчиман. Бошқа ҳеч гап гапирмоқчи эмасман. Мана шу гапнинг ўзи етса керак.
Озодлик: Бирор бир ëмон ишни қилиб қўйиб¸ “Ҳа¸ энди ўзбекчиликда” деган гапни эшитганмисиз?
Соҳибжон: Эшитганман. “Замон сенга боқмаса¸ сен ҳам замонга боқма” деган мақол бор. Тўғрими?
Озодлик: Замон сенга боқмаса¸ сен замонга боқ¸ деган мақол бор.
Соҳибжон: Мисол учун¸ Ўзбекистонда замон ўғриларники¸ порахўрларники¸ ëмон одамларникида. Мисол учун мен ҳалол одам бўлишни хоҳлайман. Мен ҳам ўғри¸ порахўр бўлишим керакми дейманда. Мен бундай инсон бўлишни хоҳламайман. Шунақаси менга ëқмайдида. Ўзбекистоннинг ҳозирги шароити менга ëқмайди демоқчиман.
Озодлик: Ўзбекистоннинг ҳозирги сиëсий вазияти сизга ëқмайди аммо бу вазият сиëсий режим билан боғлиқ. Ўзбекчилик ўзбек миллатидан узоқ. Шуми фикрингиз?
Соҳибжон: Фикрим шу. Ўзбекистон дунëқараши кенг бўлган инсонларга¸ ҳур фикрли инсонларга маъқул эмас демоқчиман.
Озодлик: Энди оддий ўзбекистонликларнинг фикрларига қулоқ берсак. Суҳбатдошимиз андижонлик Тоҳиржон. Тоҳиржон¸ ўзбекчилик деган тушунча ҳақида тасаввурингиз борми?
Тоҳиржон: Бизда ишлатилади бу нарса.
Озодлик: Қанақа пайтда ишлатасиз?
Тоҳиржон: Ўзбекнинг ўзига хос бўлган урф-одати бўладиган бўлса¸ ўша нарсани ўзбекчилик. Баъзида бу нарсани соддаликдан айтади. “Ҳа энди ўзбекчиликда” дейди.
Озодлик: Ўзбекчилик салбий тушунчами ëки ижобий тушунчами?
Тоҳиржон: Агар соддаликка олиб ишлатилинадиган бўлса¸ бу салбий суратда кетади. Одатга нисбатан бўладиган бўлса¸ бу салбий эмас.
Озодлик: Америкадаги бир миллатдошимиз “ўзбек бўлиш яхши¸ аммо ўзбекчилик ëмон” деяпти. Шу масалада сизнинг фикрингиз борми?
Тоҳиржон: Ўзбекларнинг урф-одатларининг ҳаммаси ëмон эмас. Мана биз ўзимизнинг урф-одатларимизни Европа давлатлариники билан таққослаб кўрадиган бўлсак¸ биздаги урф-одатлар Европадаги урф-одатлардан кўра юқори туради. Бизда урф-одатлардан кирган нарса ота-онага эҳтиром. Энди бу нарса бизга дин билан кирган. Бу нарса Европа давлатларида бунақа суратда йўқ. Бу ўзбекчилигимизда¸ урф-одатимизда бор нарса. Ундан ташқари¸ кичикларнинг катталарни ҳурмат қилишлиги ҳам бизнинг ўзбекчилигимиздан келиб чиққан нарса. Бу ҳам динимизга алоқадор бўлган нарса. Чунки динда бу нарсанинг таълимоти бўлганлиги учун ҳурмат юқори суратда кўрсатилади. Бунақа нарсаларни Европада кўрмайсиз. Бизда ҳақиқатан мақтовга лойиқ урф-одатларимиз бор. Лекин яна шундай нарсалар борки¸ бу кириб қолган нарсалар. Яъни келгинди бўлиб бизга кириб қолган нарсалар.
Озодлик: Масалан¸ айтингчи¸ қанақа урф-одатларни маъқул кўрмайсиз?
Тоҳиржон: Ўлим маросимлари. Ўлим маросимларида одамларни қийинчиликка солиб қўядиган нарсалар кўп. Тўй маросимида ортиқча бўлган харажатлар¸ ортиқча бўлган нарсалар. Тўйдан олдинги¸ тўйдан кейинги – бу нарсалар жамиятни банд қилиб қўядиган нарсалар.
Озодлик: “Ўзингдан каттани ҳурмат қил. Раҳбарни ҳурмат қил” деган ўзбекларга хос хусусият бор¸ андиша бор. Андиша баъзан қўрқувга айланиб кетаяпти. Раҳбарни ҳурмат қил дегани ўз халқини қирғин қилган мустабид шахсга сиғинишга айланиб кетаяпти. Буни қандай баҳолашимиз мумкин? Бу ҳам ўзбекчилик билан боғланадику.
Тоҳиржон: Каттани ҳурмат қилиш деганда мансабли одамни эътиборга олганим йўқ эди. Ëши катта бўлган одамни ҳурмат қилиш маъносида айтган эдим. Масалан¸ оилаларда ота овқатни бошламагунча¸ бошқалар бошламайди каби яхши одатларни айтмоқчи эдим. Автобусда ëши катта одамларга жой бериш¸ салом беришни эътиборга олган эдим. Эҳтиром кўрсатилаëтган одам мансабдор одам бўладиган бўлса ва у ўз эҳтиромига лойиқ иш қилмайдиган бўлса¸ албатта¸ у ўзини эҳтиромдан тушириб қўйибди. Бундай одамга қаттиқроқ суратдами¸ ўзига яраша услубда муомала қилинади.
Озодлик: Баъзан ўзбекчиликни бидъат¸ хурофот билан ҳам боғлашади. Бидъат¸ хурофотнинг номини ўзбекчилик деб қўйишди деган гапларни ҳам эшитамиз. Бу борада сизнинг тасаввурингиз борми?
Тоҳиржон: Масалан¸ бизга тўй ва ўлим маросимлари христианлар томонидан ўтиб қолган. Учи¸ еттиси¸ қирқи дегандай. Бу нарсаларни улардан кўра бизнинг ўзимизда маҳкам тутиб олишган. Биздаги нарсалар шу нарсалар билан машҳур бўлиб қолган. Шу нарсалар кейин ўзбекчиликка нисбат бериладиган бўлиб кетди. Бизнинг ўзбекчиликда эскидан давом этиб келаëтган урф-одатларимиз кўпроқ бизнинг диндан олинган эди. Асли соф ҳолда кирганида¸ бидъат¸ хурофот деган нарса йўқ эди. Бидъат¸ хурофот бўлган нарсалар Исломга ëт бўлган миллатлардан кўпроқ кириб қолдида¸ кейин биздагилар бу нарсага ëпишганлигидан ўзбекчиликка нисбат бериладиган бўлиб қолди.
Озодлик: Ўзбек деган сўз баъзан “Содда¸ тез алданадиган” деган маънони ҳам берар эканда. “Э¸ ўзбекда” деб қўяди. Афғонистондаги ўзбекларга ҳам¸ бошқа мамлакатлардаги ўзбекларга ҳам шунақа қараларкан. Соддалик яхшими?
Тоҳиржон: Соддалик ўзига яраша ҳар миллатда бор бўлган нарса. Лекин ўзбеклардаги соддалик охирги пайтларда саводсизлик оқибатида ҳам¸ тушунчаларнинг камайиб кетишида ҳам шу нарса таъсир қилди. Сталин даврини олиб кўрадиган бўлсак¸ зиëли кимсаларни йўқ қилиш даври кетди. Жиндай илми бўлганларни йўқ қилиш учун кураш кетди. Биздаги кейинги сиëсатлар ҳам айнан зиëли бўлган одамларни ë овозини ўчириш ëки уларни йўқ қилиш суратида кетди. Бориб-бориб ўзбек миллатининг сиëсий томондан ҳам тушунчалари анча торайиб кетиб қолди. Мактаб программаларини олиб кўрадиган бўлсангиз¸ ҳозирги кунда ўқувчилардан нима тўғрисида дарс бўлаëтганлигини сўраб кўринг. Жуда савияси паст суратга тушиб кетиб қолди. Мана шу нарсалар одамларнинг содда бўлишига олиб келади деб ўйлайман.
Абдуқаҳҳор: Мен юқорида айтган нуқсонларимизни тўғирласак¸ камида 50 фоиз қийинчилигимиз тўғирланади.
Озодлик: Маиший маънода-а? Тўйларимизга¸ ўлимларимизга кетаëтган минглаган пулларни сарфлаш масаланинг бир тарафи¸ иккинчи тарафи жамоатчилик фикрига боғланиб қолишлик. Эл-юрт нима дейди¸ деган маънода. Бу сиëсий масала билан боғланмаган тарафлари.
Абдуқаҳҳор: Ўшани айтмоқчиманда. Барака топинг. Бировларнинг гапига қараб иш тутиш нотўғри.
Озодлик: Одамлар фикрига боғланиб қолишнинг яна бир кўриниши ва айни пайтда ўзбекчиликнинг тарихий илдизларидан кўра бугунги шаклини кўрамиз. “Қўлимдаги телефонни кўтариб юриш мен учун иснод. Ўзбекчилика тўғри келмайди” деган гапларни эшитаяпмиз бугун.
Абдуқаҳҳор: Пастроқ телефон кўтарсам демоқчими?
Озодлик: Ҳа.
Абдуқаҳҳор: Бу нарса ўзбекчиликка тўғри келади. Ким бўлса ҳам тўппа тўғри айтибди. Бу нарса ўзбекчиликка тўғри келади. Паст телефон кўтариш ўзбекчиликка тўғри келадими? Ўзбекчиликка тўғри келмайди. Лекин ўзбеклигингизга¸ мусулмонлигингизга¸ одамийлигингизга бу нарса тўғри келмайдиган нарса. 26 миллион аҳоли унақамасдир. Кимдир шунақа бир телефонни бировнинг қўлида кўради ва шундан олишга мажбур бўлади. Ëки кийимни олиб қарайлик. Шундоғам уйингизда ейдиган овқатингиз йўқ¸ кам дейлик. Лекин сиз барибир ўртоғингизга ўхшаб 50 минглик туфли кийишингиз керак. Пьер Кардендан галстук тақишингиз керак. Дархондан олган бўлишингиз керак. Битта-яримта “Бизларнинг ошларимиз ўзбекчиликка кириб кетади. Катталарга яхши муомаламиз ҳам ўзбекчиликка киради” дейди. Бу ўзбекчилик эмас. Ўзбеклигимиз бўлиши мумкин.
Озодлик: Қисқача хулоса берсангиз.
Абдуқаҳҳор: Ўзбек бўлиб бизлар бирлашмасак¸ шу нуқсонларимизни йўқотмасак¸ бизларнинг устимиздан одамлар ҳам кулаверади¸ бошқа давлатларга бориб қулчилик ҳам қилаверамиз. Қулчилик қилган сайин ҳеч кимга керагимиз йўқ ўзимизга керак бўлмасак.
Айнан ана шу мавзу устида бўладиган бугунги "Қурултой" дастурида АҚШ дан шу мавзуни бизга таклиф қилган Абдуқаҳҳор¸ Қашқадарëнинг Шаҳрисабз шаҳридан оддий ўзбекистонлик Соҳибжон ва таниқли ўзбек ëзувчиси Олим Отахоновлар иштирок этишади.
Абдуқаҳҳор¸ суҳбатимизни Сиздан бошласак. Нима учун Сиз бундай мавзуни илгари сурдингиз? Ўзбек бўлишнинг нимаси яхшию¸ ўзбекчиликнинг нимаси ëмон?
Абдуқаҳҳор: Ўзбек бўлиш яхшию¸ ўзбекчилик ëмон деган маънода¸ биринчидан¸ ўзбеклигимиз қаердаю¸ ўзбекчилигимиз қаерда шуни аниқлаб олишимиз керак. Бу мавзуни мен кўтарганим учун ўзим учун тарихимиз¸ нима дейди¸ динимиз¸ дунë тарихида қолдирган ўринларимизни мен ўзбеклигим деб биламан. Дўппи кийиб ғоз юраман ўзбегим дегани ҳам шу.
Ўзбекчилигимизга келадиган бўлсак¸ фақатгина ўзбекчилик эмас бошқа "чилик"лар ҳам жуда кўп. Арабчилик¸ бошқачилик¸ русчилик бор. Ўзбекчиликка тўхталишим¸ орқаравотдан бир-биримизни ғийбат қилишимиздан тортиб¸ табақаланишимизгача¸ “Сен тошкентликсан¸ сен андижонликсан¸ сен ҳарипсан” дейишларимиз¸ аëлларимизга нисбатан муомалалар – буларнинг ҳаммаси ўзбекчилигимизга бориб тақалади.
Озодлик: Демак¸ Абдуқаҳҳор мавзуимизни белгилаб берди. Энди Соҳибжонга мурожаат қилсак. Соҳибжон¸ ўзбекчиликнинг яхши томонлари нимаю¸ ëмон томонлари нима?
Соҳибжон: Ўзбекчилик деганда менинг тушунчам шундайки¸ ўзбекчилик жуда ҳам яхши нарса. Бизнинг ўзбекчилигимиз ҳозир расво аҳволга тушди. Бунинг учун сиëсатимиз¸ давлат тузумимиз айбдор.
Озодлик: Шу ўринда Швецияда истиқомат қилаëтган Йўлдош Очиловнинг фикрларига ҳам қулоқ берсак.
Йўлдош Очилов: Ўзбекчилик деганда ҳеч қандай ëмон маъно йўқ. Ўзбекчилик яхши маънода¸ сахий деган маънода. Мен ўзбекчилик деганда ўзбекнинг сахийлигини тушунаман. Бунинг ортида салбий маъно йўқ.
Озодлик: Яна қандай ижобий маънолари бор?
Йўлдош Очилов: Қўли очиқлиги¸ меҳмондўстлигини тушунаман мен. Ўзбекнинг уйига келган одамни яхши кутиб олиши¸ ўзига тўқ жамиятда тўн кийдирилиши. Мен шундай тушунаман.
Озодлик: Бошқа миллатларда ҳам шунақа нарса борку?
Йўлдош Очилов: Бошқа миллатларда ҳам бор. Украина ëки Беларусияда нон-туз билан кутиб олиш. Буни ўзбекнинг бир нимасига ўхшаб кетиш дейдими¸ бир қисми дейдими бор бошқа миллатларда. Уларда бу нима деб аталишини билмайман¸ лекин мен шуни ўзбекчилик деб аталади деб ўйлайман. Баъзи пайтларда содда деган маънода келар¸ бир хиллар шундай тушунар. Мен ҳам баъзида шундай тушунаман.
Озодлик: “Ўзингдан каттанинг гапига қулоқ сол. Бошингни кўтарма¸ ерга қараб тур” каби ўзбекчиликлар бугунги кунда Ўзбекистондаги мавжуд режимни қўллаб-қувватламаяптими?
Йўлдош Очилов: Бу ҳам ëрдам бераяпти ҳақиқатан. Бунақа нарсалар ҳозирги ҳукуматга қўл келаяпти¸ мен сизга қўшиламан. Отанинг “Қўй ўғлим¸ сиëсатга аралашма” деганларини мен ўзим бир неча марта эшитганман. Раҳматли менинг отам ҳам менга “Қўй сиëсатга аралашма. Хўп де. Уларнинг айтганини қил” деб кўп марта айтган. Бу бошқа-бошқа нарсалар деб ўйлайман. Тепиб¸ оëқ ости қилгунча бошни эгиб туриш керак эмас.
Озодлик: Сиз қаерликсиз?
Йўлдош Очилов: Мен Самарқанддан.
Озодлик: Самарқандда қишлоқдан келиб қолган ўзбекка қандай қаралади?
Йўлдош Очилов: Самарқандда энди ҳар хил анавилар бор. Самарқандда ҳақоратли сўзлар билан аташ бор. Ўзбеклар келиб қолса¸ “кетмон” деб аташ бор. Шундай сўз Самарқандда бор эди.
Озодлик: Нимага энди? Кетмон кўтарган¸ чопон кийган содда ўзбек қиëфасими?
Йўлдош Очилов: Самарқандда ўзбеклар асосан деҳқончилик билан шуғулланади. Улар Самарқандга нима учун келади? Улар сабзи сотгани¸ картошка сотгани¸ пиëз сотгани келади. Шаҳардагилар магазинда¸ корхоналарда ишлайди. Менимча¸ шу. Ўзбек қишлоқлардан нима учун шаҳарга келади? Фақат қишлоқ хўжалиги маҳсулотини сотгани. Бу маҳсулот ниманинг ортидан бўлади? Кетмоннинг ортидан бўлади. Шунинг учун бўлса керак.
Озодлик: Сизнинг ўзбек бўлган пайтларингиздан уялган пайтларингиз бўлганми?
Йўлдош Очилов: Йўқ¸ ҳеч қачон. Ҳамма жойда фахрланганман¸ фахрланаман. Бу саволни анавиндай берманг менга.
Озодлик: МХХ га чақимчилик қилаëтганлар ҳам¸ ўзбекка зулм қилаëтганлар ҳам ўзбекку. Ўшаларнинг қилаëтган ишини кўриб одам уяладику. Наҳотки менинг миллатдошларим шунақа зулм қилаяпти деб уялмаганмисиз?
Йўлдош Очилов: Бу миллатга боғлиқ эмас. Бу ҳамма миллатда бор. Булар шунақа шахслар. Шунақа туғилган¸ шунақа ўтади. Буларнинг ўтган умри ҳам шу¸ қолган умри ҳам шу.
Озодлик: Олим ака¸ мана турли фикрларни эшитдик. Сизнинг бир фикрингиз борми?
Олим Отахонов: Ўзбек миллати катта миллат. Ҳамма миллатда бўлгани каби ўзбекчиликда жуда ярамас¸ ҳеч қачон дунëга олиб чиқа олмайдиган нарсалар кўп. Андишанинг оти қўрқоқ¸ дейдилар. Мен бу мақолни Муҳаммад Солиҳга ўхшаб ўзгартиришни хоҳлардим. Қўрқоқнинг оти андиша дердим. Эсингларда бўлса¸ Муҳаммад Солиҳнинг бир шеъри бор эди.
Замон сенга боқмаса¸
Сен ҳам боқма замонга.
Ўзбек мақолини ўзгартирган у. Ўшанга парадокс қилиб айтаяпти. Худди шунга ўхшаб мен ҳам айтаман: ўзбекчилик ўзбек миллатини ейдиган нарса¸ иллат. Ҳеч қачон бир ўзбек иккинчи ўзбекка ҳақиқатни¸ тўғри гапни айта олмаган¸ айтмаган. Айтса¸ балога қолган. Мен ҳукумат маъносида айтаëтганим йўқ. Оддий турмушда бўладиган масалани айтаяпман. Ўзбек миллати улуғ миллат¸ лекин ўзбекчилик энг паст нарсалар.
Озодлик: Олим ака¸ ўзбекчиликка мисоллар келтирасизми? Тарихимиз улуғ¸ номимиз улуғ.
Олим Отахонов: Ҳозир биз отамизга қарши чиқа олмаймиз¸ ҳукумат раҳбарига қарши чиқа олмаймиз. Мана бизнинг Ўзбекистонда нечта министр бор. Бирорта министрга ҳеч ким ҳеч қачон қарши чиқмаган. Ўзбекчилик шунақа ëмон нарсаки¸ ҳозир чет элда Ўзбекистон тупроғини қўмсаб¸ соғиниб яшаëтганларда ҳам ўзбекчилик кучли.
Озодлик: Ҳозир ўшандайлардан биттасига сўз берсак. Абдуқаҳҳор¸ эшитаяпсизми? Ўзбекчилик ва ўзбек миллати.
Абдуқаҳҳор: Олим аканинг гапларини эшитдим. Кўплари жуда маъқул келди. Ўзбекчиликнинг жуда кўп иллатлари бор. Ҳозир мен ўзимни доимо қийнаб келган битта-иккита нарсалардан айтиб берсам.
Масалан¸ табақаланишимиз¸ сунъий табақаланишимиз. Бу энг катта иллатимиз. Тошкентлик тошкентлик¸ андижонлик ҳарип¸ қашқадарëлик қашқар¸ тошкентлик қаëққадир борса¸ вотти-вотти – мана шу нарса энг ëмон нарсалардан бири бўлади. Бунинг устига устак яна табақаланишимиз бор. Битта киши интервьюда айтдику¸ “Келиним қишлоқдан бўлса ҳам майли” деган маънода. Камситиш бўлаяптида. Шунақа маъно келиб чиқади.
Тошкентлик экан¸ майли бир бирига тўғри келиб кетар деб ўйласангиз¸ қаранг буниси хон¸ буниси фуқаро¸ униси саид¸ буниси хўжа. Унақа нарса тўғри келмайди. Бу на одамгарчиликка тўғри келади¸ на Исломга тўғри келади. Бу Исломга ҳам тўғри келмайди хоҳласангиз хоҳламасангиз. Бу нафақат бир бирини камситиш¸ ўзбек халқи ўзини ҳам камситаяпти.
Мана ўзимнинг ҳам қозоқ¸ қирғиз¸ арман ўртоқларим бор. Ҳар хил миллатдаги дўстларим бор. Бир вақтлари ўзбеклар у-бу нарсани нотўғри қилиб қўйса¸ “қозоқмисан” деган маънода камситиш бўларди. Бориб-бориб ҳозир нима бўлдик? Ҳозир қозоқларнинг қўлига бориб қуллик қилаяпмиз. Кўрдингизми¸ шунда ҳам кўзимиз очилмаяпти. Ўзбекнинг шу шароитдаги қийинчилигига ҳозир тоғлар чидамайди. Бизларнинг қийинчилигимизга тоғ чидамайди. Биз бунинг устига устак нима қиламиз? Ойнинг оғирлигидаги икир-чикир ўзбекчиликни яна бўйнимизга ортамиз.
Масалан¸ тўй-ҳашам ва бошқа. Мана Америкада¸ Европада юрганларни биламан¸ Россияда юрганларни эшитганмиз. Улар нима қилади? Улар бу ëққа келиб ишлайди¸ қулчилигини қилади. Вақтида ўзим ҳам қилдим. Иккита-учта ишда ишлаб¸ еганида ҳаловати йўқ одамларни биламан. Ўша одамлар билан гаплашиб¸ “Ишлаяпсизда”¸ десангиз¸ “Ҳа¸ ишлаяпмиз” дейди. “Нимага бунақа кўп ишлаяпсиз?” десангиз¸ “Бола-чақа бор” дейди. Яхши¸ бунга бир нарса дея олмайсиз. Бола-чақасини ўйлаëтган бўлса¸ яхши. Орқасидан нима дейди “Қизим бор¸ чиқаришим керак. Бешик туширишим керак. Нариëқда кимнингдир қирқи бор”. Кўрдингизми¸ кечирасизу бу ерса итдай ишлайдида¸ Ўзбекистонга пулини юбориб¸ керак-керакмас нарсага сарфлайди. Тўйлар ҳам ҳашаматли бўлсин¸ бировнинг тўйи ундоқ бўпти¸ бировнинг тўйи бундоқ бўпти.
Яна бир биримиз билан жипслаша олмаслигимиз. Битта нарсани айтиб қўяй. Агар биз ўзбеклар ўзимизга керак бўлмасак¸ биз ҳеч кимга керак эмасмиз. Битта мисол. Уйда Ўзбекистондан келган дисклар бор. Авваламбор айтиб қўяй¸ Мирзабек Холмедовни ҳурмат қиламан. Ўша одамнинг аскиясини кўрдим. Аскияни бошлади. Ўшанда кимдир¸ балконда ўтирган одам¸ бир нарса деди. Камситдими¸ бошқа қилдими бир нарса деди. Бу гап Мирзабек Холмедовга ҳам тегиб кетди. Мирзабек ака “Сизларнинг олган билетингларга шуниси ҳам кўплик қилади” деди. У одам камситди¸ Мирзабек ака ҳам уларга бир нарса деб камситдилар. Ўша куни мазалари бўлмагандир¸ бошқа бўлгандир фарқи йўқ. Энди залдаги реакцияни кўринг. Пастда ўтирган ҳамма қийқириб¸ чапак чалиб шу гапларини олқишлади. Битта ўзбекнинг нариги ўзбекни камситганини бу ëқда ўтирган ўзбекларнинг ҳаммаси чапак чалиб олқишлади.
Америкада ҳам худди шунақа нарса бўлди. Битта қизиқчиси бор бу ерда. Шу одам қизиқчилик қилаëтганида¸ бир қора бир нарса деди. Кулгили бўлмади дедими¸ кулгилимас дедими¸ хуллас бир нарса деди. Шунда кулдираëтган одам ҳалиги қорага қараб “Э сен ким эдинг. Қорасан. Сенга ким қўйипти гапиришни” деган маънода гапирди. Залдаги реакцияни кўринг. Ҳеч ким ҳалиги қизиқчини олқишлагани йўқ. Залдагилар турди ва ҳаммаси ҳалиги одамга қўшилиб залдан чиқиб кетди. Мана бу жипслашиш бўлади.
Озодлик: Сиëсий одоб десак ҳам бўлади буни. Сиëсий одобни¸ маданиятсизликни ўзбекчилик билан боғлаш керакми ëки йўқми буни ҳам ўйлаб кўриш керак. Олим ака¸ сиз нима деб ўйлайсиз?
Олим Отахонов: Мен содда қилиб айтганда бундай тушунаман. Айлантириб нима кераги бор? Ўзбек миллати ҳамма миллат каби доим улуғ бўлган. Русчилик ҳам бор¸ молдаванчилик ҳам бор¸ ҳаммаси бор. Қўрқоқлик¸ мунофиқлик¸ ëлғончилик¸ тушунмаслик¸ жаҳолат – шунинг ҳаммаси ичида. Мен ҳозир ўзимизнинг айбларни айтаëтганим йўқ.
Мен бир одамнинг номини айтишга мажбурман. Мен ўша пайтда радиода ишлардим. Тўртинчи қаватда прямой ëзиладиган хонада ўтирибмиз. Учтами тўртта одам ўтириб запис қилаяпмиз. Бутун зал¸ парламент Муҳаммад Солиҳга қарши студентларга ўхшаб полни тепиб ўтирибди. Биз ўшанда ларзага тушаяпмиз. “Эй оломон қачон халқ бўласан” деб фалонча пистончиевнинг шеъридан айтаяпман. Ўтирдик¸ мулзам бўлдик¸ сиқилдик. Ўшанда парламент аъзоларидан биттаси туриб чиқиб “Ўв парламент аъзолари. Ëш бола бўлманглар. Муҳаммад Солиҳ ҳақ гапни айтмоқда” демади.
Жумладан¸ мендан олдин гапирган биродаримиз¸ мен у одамни жуда ҳурмат қиламан¸ яхши кўраман ҳеч бўлмаганда ўзбек бўлганлиги учун¸ лекин ўзбекчилик ниҳоятда паст нарса. Жуда ҳам тубан нарса. Биз тўғри сўзни гапира олмаймиз. Мен радиодан тўнимни елкамга ташлаб чиқиб кетганман худди хотинини тарк этаëтган куëв каби. Ойликсиз¸ пулсиз¸ маблағсиз жуда қийналдим. Лекин мен ишонган одамлар¸ Аҳмад Аъзамлар¸ менинг тенгдошларимнинг ҳеч бири унақа қилмади. Мен иқтисодий томондан жуда қийналдим¸ лекин билардим бир куни биз енгамиз барибир. Лекин бу одамлар кетиб қутулди¸ қочиб қутулди¸ балки уларга қаттиқ тазйиқ бўлгандир. Биз бу ердамизку¸ биз гўë дўзах азобида яшаяпмиз.
Озодлик: Олим ака¸ сиз айтаëтган гапларни Абдуқаҳҳор ҳам айтаяпти. Сиз айтаëтган Муҳаммад Солиҳ бундан 20 йил олдин ўзбекчиликка қарши мақола ëзган эди ўзининг китобида. Ўша китобдан бир парчани тинглаб¸ эшиттиришимизни давом эттирсак.
“Ўзбекчилик совет идораси тарафидан энг кўп қўллаб-қувватланган мафкура эди. Худди қозоқчилик, туркманчилик, тожикчилик ва ҳоказо каби. Бу Ўрта Осиё қавмларининг бирлигига қарши халқнинг ўзидан чиқарилган бир “соп” эди.
Советларнинг ижоди бўлмиш ўзбекчилик 70-йилларда ўз равнақининг энг юксак чўққисига эришганди. Ўзбекчилик руҳи илмнинг гуманитар жабҳаларида, санъатда, айниқса, адабиётда жуда кучли эди.
Шоир Эркин Воҳидовнинг “Ўзбегим” деган шеъри 1970 йилда ёзилган бўлса ҳам, 80-йиллар бошигача долзарб шеърлардан бўлиб қолди. Бу бир оз жўн шаклда, ҳамма тушунадиган ўзбекчиликни тарғиб қилган долзарб асар эди. “Бошда дўппим, ғоз юраман гердайиб”, дер экан, шоир ундан кейин нима қилишини айтмасди. Чунки, ундан кейини муҳим эмасди. Бошга дўппи кийишнинг ўзи бир исён эди. Гердайишнинг ўзи бир инқилоб эди. Фақат тожиклар ҳам дўппи кийишарди. Улар кийган дўппи Воҳидов кийган дўппидан ҳеч фарқ қилмасди”.
Озодлик: Биз айни савол юзасидан Муҳаммад Солиҳга телефон қилдик ва ундан ўзбекчиликка бўлган муносабатини сўрадик.
Муҳаммад Солиҳ: Мен учун салбий ҳолат. Марказий Осиëда ўзбек ўзини маҳдуд бир ҳудудга¸ территорияга боғлаб қўйиш мойиллиги бор бу ўзбекчиликда. Шунинг учун ҳам мен буни умумиятла салбий тенденция деб биламан. Шу билан бирга бу нарсанинг бўлиши табиий эканлигини ҳам биламан. Чунки ҳар қандай қавм¸ ҳар қандай қабила ўзига оид бўлган ерини¸ ҳудудини ўзига оидлигини таъкидлаб келади ва буни устун қўяди. Бу ҳар бир миллатнинг¸ қавмнинг¸ қабиланинг табиатида бор нарса. Шунинг учун бу нарсага мен нормал ҳодиса деб қарайман. Лекин бу ҳодисанинг минтақа халқлари ва туркий халқларнинг бирлиги учун ижобий фактор деб билмайман. Яъни салбий қарашимнинг маъноси шунда.
Озодлик: Ўтган аср бошида жадидлар ўзбекчиликда бидъат ва хурофотни кўришган. Масалан¸ Фитратнинг “Ҳинди сайëҳ” деган ҳикоясини¸ Чўлпоннинг мақолаларини оладиган бўлсак¸ ҳатто Ҳамза “Ухлама ўзбек эли¸ асли тараққий пайтида” деб ëзган. Уларнинг ҳаракатида буни ўзгартиришга бўлган интилиш бор эдику.
Муҳаммад Солиҳ: Бизда ҳам бор. Сиз тилга олган “Йўлнома” китобида мен буларни ëздим. Мен айтмоқчиманки¸ бу ëзиш билан уни реалликдан¸ табиий жараëндан ажратиб алоҳида бир муаммо қилиб кўтариш мумкин эмаслигини айтаяпман. Ҳаммасини жамлаб улардан хулоса чиқариш керак ва ўзбекчиликдаги инерцияни минимум таъсир даражасига тушириш учун ҳаракат қилиш мумкин. Бу нарса табиий бўлгани учун уни тамоман йўқ қилиб ҳам бўлмайди. Менимча¸ йўқ қилиш ҳам керак эмас. Фақат унинг тараққиëтга¸ ўзбекнинг миллат бўлиб шаклланишига тўсиқ бўладиган шаклини минимумга тушириш учун ҳаракат қилишимиз керак. Жадидларнинг ҳаракати ҳам шундай эди.
Озодлик: Бундан 20 йил олдин Эркин Воҳидовнинг шеърига муносабат билдириб¸ "бошдаги дўппи билан фахрланишнинг ўрнига¸ дўппини бошдан олиб ерга қўйиб¸ ўйланиш керак" деган эдингиз. 20 йилдирки¸ дўппи бошдан олиб ерга қўйилган ва ўйланиш давом этмоқда. Қачон самарага эришамиз?
Муҳаммад Солиҳ: Афсуски¸ ўша пайтда айтган нарса¸ ҳали ҳам дўппи бошдан тушгани йўқ. Ерга қўйилгани йўқ, менимча. Агар ерга қўйилса¸ демак жараëн бошланди демакдир. Афсуски¸ бу жараëн бошлангани йўқ. Биз бу нарсани айтган пайтда тарихий бир имкон пайдо бўлган эди. Ўзбеклар миллат сифатида “мен кимман” деб дўппини пастга олиб қўйиб¸ ўйланишга бир имкон туғилган эди. Бу имкон туғилган заҳоти дарров янги бир босқинчи¸ зулмкор режим ўрнатилди ва оқибатда миллатнинг ўзининг кимлигини ўйлашга берилган вақт ўзини ҳимоя қилишига сарфлана бошлади. Биз ўша пайтда туғилган тарихий имконни зулмдан ҳимоя қилишга сарфлаяпмиз, афсуски.
Озодлик: Ўзбек ўзининг сўнгги топган пулини ўзбекчилик деган ном остига қурилган дабдабаларга сарфлаяптида.
Муҳаммад Солиҳ: Албатта. Ўша айтилган ўзбекчиликнинг инерцияси анъаналар билан қоришган ҳолда ҳали ҳам давом этаяпти ва буни тўғри деб айтишга ҳеч ҳаққимиз йўқ. Бу ҳақиқатан бидъат даражасига кўтарилган бизнинг қусуримиз. Бутун умр бўйи пул тўплаб¸ тўйга сарфлаб кўз-кўз қилиш¸ агар ўзбекчилик шундай бўладиган бўлса¸ бундай ўзбекчилик одамда нафрат уйғотади. Биринчидан¸ бу исроф¸ гуноҳдир. Айниқса атрофдаги одамлар оч¸ ўзининг оиласи ҳам оч ўтириб¸ бутун нарсани тўйга сарфлаш¸ жуда бир худбинлик ва изоҳ қилиб бўлмайдиган нарса. Бундай ўзбекчилик инсонда ëмон муносабат уйғотади.
Озодлик: “Нима учун эътироз билдирмайсизлар¸ нима учун намойишларга чиқмайсизлар¸ нима учун журъатли бўлмайсизлар?” деган саволни у ëки бу миллатдошларимизга берсак¸ “Нима қилайлик¸ тилимиз қисиқ. Бир-икки сўм пулимиз¸ уйимиз¸ товуғимиз¸ қўй-эчкимиз бор. Ўшалардан айрилиб қолишимиз мумкин. Энди ўзбекчиликда нима қиласиз. Бола-чақали жонмиз” деб қўяди.
Муҳаммад Солиҳ: Ҳар қандай одам ўзидаги салбий жиҳатларни “ўзбекчилик” деб изоҳлайдиган бўлса¸ ўзбекчилик ҳақиқатан ëмон нарса. Ўзбек ўзининг ўзбеклигини мен аввалги айтган гаплар билан ҳимоя қилса¸ бу унчалик одамлар рад қиладиган нарса эмас. Лекин ҳозир сиз айтаëтган гап ўзининг сиëсий¸ ижтимоий пассивлигини¸ ўзининг қўрқоқлигини¸ ўзининг ҳеч таваккал қилмасдан яхши яшашга интилишини ва худбинликни ўзбекчилик дейдиган бўлса¸ бунақа ўзбекчиликни ҳеч бир халққа ва ўзбекка Худо кўрсатмасин. Бу жуда ëмон нарса. Бу охир-оқибатда одамнинг ўзини эмас¸ миллатни ҳам пассив пода ҳолига келтиради. Бу миллатни ичидан кемирадиган касаллик. Айниқса бу касалликни қабул қилган ва буни нормал деб билган миллат келажаги қоронғу бир миллатдир. Оллоҳ бу касалликни бутун халқимизга юқтирмасин.
Озодлик: Яқинда эл таниган бир одам билан суҳбатлашганимизда¸ “Қуëн учун туғилган тепалиги эмас¸ балки қорни тўйган тепалиги муҳим. Ўзбекистон ташқарисидаги ўзбекларнинг қорни тўяëтган бўлса¸ ўша муҳим” деган бир фикрни айтди. Бу ниманинг аломати? Бу ҳам ўзбекчиликми?
Муҳаммад Солиҳ: Афсуски¸ шундай. Жамиятнинг оғир даврларида мақолнинг сиз айтган сўнгги версияси долзарб версияга айланади. Ўзбекистоннинг кейинги тарихидаги 20 йил айнан мана шунақа мақоллар урчиши ва мана шунақа версиялар кўпайиши учун замин яратган давр бўлди.
Озодлик: Одам қуëн эмаску. Қуëн энди ақлсиз мавжудот.
Муҳаммад Солиҳ: Одамлар ўзининг шарафини¸ номусини йўқотган пайтда қуëндан ҳам паст савияга инади афсуски. Бу Қуръони Каримда ҳам бор. “Иймони заифлашган одамлар¸ ҳайвондан ҳам батта ҳолга тушади” дейилган. Мен ҳозир сўзма-сўз қайси сура ва қайси оят эканлигини айта олмайман¸ лекин мазмуни шундай. Афсуски¸ мана шу иқтисодий танглик¸ сиëсий босим¸ репрессиялар инсонларни шараф курсисидан паста индириб¸ қуëн савиясига туширишга қандайдир шароит яратди ва инсонларнинг бир қисми шу савияга афсуски тушаяпти. Бу ҳақиқат¸ бу жуда аччиқ ҳақиқат.
Мен ўйлайманки¸ миллатнинг ўзаги¸ ядроси ичида ўзининг шарафини¸ номусини йўқотмаган бир қисм инсонлар барибир бор. Ҳар бир миллатда шундай инсонлар бор ва миллатнинг миллатлиги ҳам ўша озчилик бўлади. Маънавиятнинг ялпи тушиш пайтида ўзининг шарафини¸ номусини керак бўлган баландликда ушлаб туриш учун ҳаракат қилаëтган бу озчилик жамоа ҳозиргача миллатнинг ичида бор. Мен бунга ишонаман. Агар бу жамоа ўзини шу синовдан ўтиш даврида шу юксакликда тутиб тура олса¸ демак миллат яшайди. Мен бунга ишонаман.
Озодлик: Соҳибжон¸ бизни эшитаяпсизми?
Соҳибжон: Ҳа¸ эшитаяпман.
Озодлик: Ўзбекчилик ҳақида сизнинг фикрларингиз қандай?
Соҳибжон: Ҳақиқатан бизнинг дунëқарашимизнинг торлиги ҳозирги тузумнинг¸ сиëсатнинг пасткашлигидан демоқчиман. Бошқа ҳеч гап гапирмоқчи эмасман. Мана шу гапнинг ўзи етса керак.
Озодлик: Бирор бир ëмон ишни қилиб қўйиб¸ “Ҳа¸ энди ўзбекчиликда” деган гапни эшитганмисиз?
Соҳибжон: Эшитганман. “Замон сенга боқмаса¸ сен ҳам замонга боқма” деган мақол бор. Тўғрими?
Озодлик: Замон сенга боқмаса¸ сен замонга боқ¸ деган мақол бор.
Соҳибжон: Мисол учун¸ Ўзбекистонда замон ўғриларники¸ порахўрларники¸ ëмон одамларникида. Мисол учун мен ҳалол одам бўлишни хоҳлайман. Мен ҳам ўғри¸ порахўр бўлишим керакми дейманда. Мен бундай инсон бўлишни хоҳламайман. Шунақаси менга ëқмайдида. Ўзбекистоннинг ҳозирги шароити менга ëқмайди демоқчиман.
Озодлик: Ўзбекистоннинг ҳозирги сиëсий вазияти сизга ëқмайди аммо бу вазият сиëсий режим билан боғлиқ. Ўзбекчилик ўзбек миллатидан узоқ. Шуми фикрингиз?
Соҳибжон: Фикрим шу. Ўзбекистон дунëқараши кенг бўлган инсонларга¸ ҳур фикрли инсонларга маъқул эмас демоқчиман.
Озодлик: Энди оддий ўзбекистонликларнинг фикрларига қулоқ берсак. Суҳбатдошимиз андижонлик Тоҳиржон. Тоҳиржон¸ ўзбекчилик деган тушунча ҳақида тасаввурингиз борми?
Тоҳиржон: Бизда ишлатилади бу нарса.
Озодлик: Қанақа пайтда ишлатасиз?
Тоҳиржон: Ўзбекнинг ўзига хос бўлган урф-одати бўладиган бўлса¸ ўша нарсани ўзбекчилик. Баъзида бу нарсани соддаликдан айтади. “Ҳа энди ўзбекчиликда” дейди.
Озодлик: Ўзбекчилик салбий тушунчами ëки ижобий тушунчами?
Тоҳиржон: Агар соддаликка олиб ишлатилинадиган бўлса¸ бу салбий суратда кетади. Одатга нисбатан бўладиган бўлса¸ бу салбий эмас.
Озодлик: Америкадаги бир миллатдошимиз “ўзбек бўлиш яхши¸ аммо ўзбекчилик ëмон” деяпти. Шу масалада сизнинг фикрингиз борми?
Тоҳиржон: Ўзбекларнинг урф-одатларининг ҳаммаси ëмон эмас. Мана биз ўзимизнинг урф-одатларимизни Европа давлатлариники билан таққослаб кўрадиган бўлсак¸ биздаги урф-одатлар Европадаги урф-одатлардан кўра юқори туради. Бизда урф-одатлардан кирган нарса ота-онага эҳтиром. Энди бу нарса бизга дин билан кирган. Бу нарса Европа давлатларида бунақа суратда йўқ. Бу ўзбекчилигимизда¸ урф-одатимизда бор нарса. Ундан ташқари¸ кичикларнинг катталарни ҳурмат қилишлиги ҳам бизнинг ўзбекчилигимиздан келиб чиққан нарса. Бу ҳам динимизга алоқадор бўлган нарса. Чунки динда бу нарсанинг таълимоти бўлганлиги учун ҳурмат юқори суратда кўрсатилади. Бунақа нарсаларни Европада кўрмайсиз. Бизда ҳақиқатан мақтовга лойиқ урф-одатларимиз бор. Лекин яна шундай нарсалар борки¸ бу кириб қолган нарсалар. Яъни келгинди бўлиб бизга кириб қолган нарсалар.
Озодлик: Масалан¸ айтингчи¸ қанақа урф-одатларни маъқул кўрмайсиз?
Тоҳиржон: Ўлим маросимлари. Ўлим маросимларида одамларни қийинчиликка солиб қўядиган нарсалар кўп. Тўй маросимида ортиқча бўлган харажатлар¸ ортиқча бўлган нарсалар. Тўйдан олдинги¸ тўйдан кейинги – бу нарсалар жамиятни банд қилиб қўядиган нарсалар.
Озодлик: “Ўзингдан каттани ҳурмат қил. Раҳбарни ҳурмат қил” деган ўзбекларга хос хусусият бор¸ андиша бор. Андиша баъзан қўрқувга айланиб кетаяпти. Раҳбарни ҳурмат қил дегани ўз халқини қирғин қилган мустабид шахсга сиғинишга айланиб кетаяпти. Буни қандай баҳолашимиз мумкин? Бу ҳам ўзбекчилик билан боғланадику.
Тоҳиржон: Каттани ҳурмат қилиш деганда мансабли одамни эътиборга олганим йўқ эди. Ëши катта бўлган одамни ҳурмат қилиш маъносида айтган эдим. Масалан¸ оилаларда ота овқатни бошламагунча¸ бошқалар бошламайди каби яхши одатларни айтмоқчи эдим. Автобусда ëши катта одамларга жой бериш¸ салом беришни эътиборга олган эдим. Эҳтиром кўрсатилаëтган одам мансабдор одам бўладиган бўлса ва у ўз эҳтиромига лойиқ иш қилмайдиган бўлса¸ албатта¸ у ўзини эҳтиромдан тушириб қўйибди. Бундай одамга қаттиқроқ суратдами¸ ўзига яраша услубда муомала қилинади.
Озодлик: Баъзан ўзбекчиликни бидъат¸ хурофот билан ҳам боғлашади. Бидъат¸ хурофотнинг номини ўзбекчилик деб қўйишди деган гапларни ҳам эшитамиз. Бу борада сизнинг тасаввурингиз борми?
Тоҳиржон: Масалан¸ бизга тўй ва ўлим маросимлари христианлар томонидан ўтиб қолган. Учи¸ еттиси¸ қирқи дегандай. Бу нарсаларни улардан кўра бизнинг ўзимизда маҳкам тутиб олишган. Биздаги нарсалар шу нарсалар билан машҳур бўлиб қолган. Шу нарсалар кейин ўзбекчиликка нисбат бериладиган бўлиб кетди. Бизнинг ўзбекчиликда эскидан давом этиб келаëтган урф-одатларимиз кўпроқ бизнинг диндан олинган эди. Асли соф ҳолда кирганида¸ бидъат¸ хурофот деган нарса йўқ эди. Бидъат¸ хурофот бўлган нарсалар Исломга ëт бўлган миллатлардан кўпроқ кириб қолдида¸ кейин биздагилар бу нарсага ëпишганлигидан ўзбекчиликка нисбат бериладиган бўлиб қолди.
Озодлик: Ўзбек деган сўз баъзан “Содда¸ тез алданадиган” деган маънони ҳам берар эканда. “Э¸ ўзбекда” деб қўяди. Афғонистондаги ўзбекларга ҳам¸ бошқа мамлакатлардаги ўзбекларга ҳам шунақа қараларкан. Соддалик яхшими?
Тоҳиржон: Соддалик ўзига яраша ҳар миллатда бор бўлган нарса. Лекин ўзбеклардаги соддалик охирги пайтларда саводсизлик оқибатида ҳам¸ тушунчаларнинг камайиб кетишида ҳам шу нарса таъсир қилди. Сталин даврини олиб кўрадиган бўлсак¸ зиëли кимсаларни йўқ қилиш даври кетди. Жиндай илми бўлганларни йўқ қилиш учун кураш кетди. Биздаги кейинги сиëсатлар ҳам айнан зиëли бўлган одамларни ë овозини ўчириш ëки уларни йўқ қилиш суратида кетди. Бориб-бориб ўзбек миллатининг сиëсий томондан ҳам тушунчалари анча торайиб кетиб қолди. Мактаб программаларини олиб кўрадиган бўлсангиз¸ ҳозирги кунда ўқувчилардан нима тўғрисида дарс бўлаëтганлигини сўраб кўринг. Жуда савияси паст суратга тушиб кетиб қолди. Мана шу нарсалар одамларнинг содда бўлишига олиб келади деб ўйлайман.
Абдуқаҳҳор: Мен юқорида айтган нуқсонларимизни тўғирласак¸ камида 50 фоиз қийинчилигимиз тўғирланади.
Озодлик: Маиший маънода-а? Тўйларимизга¸ ўлимларимизга кетаëтган минглаган пулларни сарфлаш масаланинг бир тарафи¸ иккинчи тарафи жамоатчилик фикрига боғланиб қолишлик. Эл-юрт нима дейди¸ деган маънода. Бу сиëсий масала билан боғланмаган тарафлари.
Абдуқаҳҳор: Ўшани айтмоқчиманда. Барака топинг. Бировларнинг гапига қараб иш тутиш нотўғри.
Озодлик: Одамлар фикрига боғланиб қолишнинг яна бир кўриниши ва айни пайтда ўзбекчиликнинг тарихий илдизларидан кўра бугунги шаклини кўрамиз. “Қўлимдаги телефонни кўтариб юриш мен учун иснод. Ўзбекчилика тўғри келмайди” деган гапларни эшитаяпмиз бугун.
Абдуқаҳҳор: Пастроқ телефон кўтарсам демоқчими?
Озодлик: Ҳа.
Абдуқаҳҳор: Бу нарса ўзбекчиликка тўғри келади. Ким бўлса ҳам тўппа тўғри айтибди. Бу нарса ўзбекчиликка тўғри келади. Паст телефон кўтариш ўзбекчиликка тўғри келадими? Ўзбекчиликка тўғри келмайди. Лекин ўзбеклигингизга¸ мусулмонлигингизга¸ одамийлигингизга бу нарса тўғри келмайдиган нарса. 26 миллион аҳоли унақамасдир. Кимдир шунақа бир телефонни бировнинг қўлида кўради ва шундан олишга мажбур бўлади. Ëки кийимни олиб қарайлик. Шундоғам уйингизда ейдиган овқатингиз йўқ¸ кам дейлик. Лекин сиз барибир ўртоғингизга ўхшаб 50 минглик туфли кийишингиз керак. Пьер Кардендан галстук тақишингиз керак. Дархондан олган бўлишингиз керак. Битта-яримта “Бизларнинг ошларимиз ўзбекчиликка кириб кетади. Катталарга яхши муомаламиз ҳам ўзбекчиликка киради” дейди. Бу ўзбекчилик эмас. Ўзбеклигимиз бўлиши мумкин.
Озодлик: Қисқача хулоса берсангиз.
Абдуқаҳҳор: Ўзбек бўлиб бизлар бирлашмасак¸ шу нуқсонларимизни йўқотмасак¸ бизларнинг устимиздан одамлар ҳам кулаверади¸ бошқа давлатларга бориб қулчилик ҳам қилаверамиз. Қулчилик қилган сайин ҳеч кимга керагимиз йўқ ўзимизга керак бўлмасак.
