Urushdan keyin Rossiyani nima kutmoqda? Putin rejimi qulashi mumkinmi? Bu Markaziy Osiyo va Qozog‘istonga qanday ta’sir qiladi? Ozodlik bu va boshqa savollarni Stenford universiteti professori, faylasuf, “Tarix intihosi va oxirgi odam” kitobi muallifi Frensis Fukuyamaga berdi. Frensis Fukuyama Olmaotaga “Leadership Academy for Development” (“Rivojlanish uchun yetakchilik akademiyasi”) dasturiga murabbiy sifatida kelgan. Bu Markaziy Osiyo mamlakatlari tadqiqotchilari uchun CAPS Unlock ekspertlar markazi tomonidan tashkil etilgan dasturdir.
"PUTIN UCHUN HAQIQIY XAVF KO‘CHALARDA EMAS, KUCH TUZILMALARIDADIR"
Ozodlik: Siz Ukraina urushi boshlanganidan bir necha oy o‘tib bergan intervyungizda Putin bu davlatga bostirib kirib, katta strategik xatoga yo‘l qo‘yganini aytgan edingiz. Urush bir yarim yildan ortiq davom etmoqda. Bu xatoning narxi oshadimi?
Frensis Fukuyama: Albatta, oshib bormoqda. Menimcha, Putin maxsus harbiy operatsiya orqali “Kiyev rejimi ikki-uch kun ichida qulaydi” va Moskvaga do‘st odamni davlat rahbari sifatida qo‘yish mumkin, deb o‘ylagan edi. Ammo oradan bir yarim yildan ko‘proq vaqt o‘tdi va Rossiya armiyasi haqiqatan ham dahshatli yo‘qotishlarga duch kelmoqda. Ular harbiy texnikaning katta qismini yo‘qotdi. O‘ylaymanki, urush munosabati bilan Rossiya armiyasidagi juda chuqur muammolar, ayniqsa, ruhiyat bilan bog‘liq muammolar yuzaga chiqdi. Bularning barchasi, menimcha, bosqin Rossiya uchun Putin tasavvur qilganidan ham kattaroq yo‘qotish bo‘ldi.
Ozodlik: Siz ham Ukraina g‘alabasini bashorat qilgan edingiz. Bugun Ukrainada ko‘pchilik G‘arb davlatlarini qurol yetkazib berishni kechiktirayotganligidan yozg‘irmoqda. Ba’zida hatto G‘arbda ham ehtimol Ukraina tinchlikka erishish uchun hududlarni berishi kerakdir degan gaplar quloqqa chalinadi. Ukrainaning qarshi hujumi Rossiya juda mustahkam mudofaa qurganini ko‘rsatdi. Ukrainaning g‘alaba qozonishiga ishonchingiz o‘zgarganmi?
Frensis Fukuyama: Hech kim kelajakni bashorat qila olmaydi, lekin menimcha, Ukraina hali ham muvaffaqiyatga erishish uchun yaxshi imkoniyatga ega. Ular uchun haqiqatan ham muhim vazifa Rossiya va Qrim yarim oroli o‘rtasidagi quruqlik yo‘lagini uzib tashlashdir. Bu yerda temir yo‘l liniyasini kesib, keyin Kerch bo‘g‘ozi ustidagi ko‘prikni bombalash uchun uzoqqa borish shart emas. Bu Rossiyaning Qrimdagi o‘z kuchlarini ta’minlashi uchun ikkita yo‘ldir. Menimcha, bu vaqtda Rossiyaning pozitsiyasi ancha zaiflashadi. Ehtimol, ana shunda o‘t ochishni to‘xtatish yoki mojaroni biroz yumshatish haqida gapirish mumkin. Ammo Ukrainaning qarshi hujumi muvaffaqiyatsizlikka uchradi va ular hamon boshi berk ko‘chada, deyishga hali erta.
Ozodlik: Tvitlaringizdan birida siz Rossiyaning qulashi haqida gapirgansiz, ehtimol harbiy ma’noda. Ammo urush tugaganidan keyin nima bo‘ladi? Rossiya kelajagi uchun qanday farazlar bor?
Frensis Fukuyama: Bu savolga javob berish yanada mushkul, chunki biz ichki siyosiy dinamika qanday kechayotganini bilmaymiz. Ammo shuni bilamizki, Rossiya Qurolli Kuchlarida, xavfsizlik xizmatlarida jiddiy norozilik bor. Biz hozirgina [“Vagner” asoschisi] Yevgeniy Prigojinning qanday o‘ldirilganini ko‘rdik. U allaqachon Putinga qarshi bir marta davlat to‘ntarishiga urindi va, taxmin qilish mumkinki, u g‘alaba qozonib bo‘lmaydigan urushga yo‘llangan va katta yo‘qotishlarga uchragan harbiylarning ma’lum bir qismi istagini aks ettiradi. Menimcha, Putin uchun haqiqiy tahdid ko‘chada emas. Bu xavfsizlik kuchlari ichidagi kimdirdan keladi. Ularning noroziligi uchun juda ko‘p sabablar bor.
Ozodlik: Putin rejimi qulashiga ishonasizmi o‘zi?
Frensis Fukuyama: Agar shunday bo‘lishi mumkinmi deyilsa, ha, albatta bu mumkin. Menimcha, ko‘plab avtoritar tuzumlar qulamaydigandek ko‘rinadi. Keyin, ko‘pchilik o‘ylagandek, ularda bunday qo‘llov ham, birdamlik yo‘qligi ayon bo‘ladi. Buning ehtimoli katta. Ammo Putin omon qolishi ham mumkin, chunki Rossiya juda ko‘p resurslarga ega. U juda aqlli siyosatchi.
"UKRAINANING KUNI QOZOG‘ISTONNING HAM BOSHIGA TUSHISHI MUMKIN"
Ozodlik: Putin rejimi quladi deb hisoblasak, bu Markaziy Osiyoga, xususan Qozog‘istonga qanday ta’sir qilishi mumkin?
Frensis Fukuyama: Menimcha, Rossiyaning to‘liq qulashi emas, shunchaki har qanday zaiflashuvi, deylik, katta harbiy muvaffaqiyatsizligi, Markaziy Osiyoga, jumladan, Qozog‘istonga ham o‘z siyosatini belgilashda ko‘proq mustaqillik beradi. Buning teskarisini tasavvur qilish kerak: u Ukrainani bosib oldi yoki uning muhim qismini egalladi va buni nisbatan osonlik bilan amalga oshirdi deb taxmin qilaylik. Bu Markaziy Osiyo uchun juda yomon bo‘lardi, chunki Rossiya Shimoliy Qozog‘istonga nisbatan hududiy da’volarni bildirgan. Ukraina bilan sodir bo‘lgan voqea Qozog‘istonga nisbatan ham sodir bo‘lishi mumkin. Ammo Rossiya juda zaiflashsa, bu tahdid yo‘qoladi. O‘ylaymanki, shunda Markaziy Osiyo ruslar nima derkin, ular qanday munosabatda bo‘larkin va hokazolarni o‘ylamay, o‘zi qaror qabul qila oladi.
Ozodlik: Liberalizm haqidagi ta’limotingizda liberal jamiyatda barcha odamlar irqi, jinsi va boshqa xususiyatlaridan qat’i nazar, teng munosabatda bo‘lishini aytasiz. Putin, Turkiya prezidenti Erdo‘g‘on va Vengriya Bosh vaziri Orban kabilar millatchilik qarashlarini tarqatib, demokratik institutlarga putur yetkazmoqda, deb da’vo qilasiz. Toqayevga munosabatingiz qanday? Toqayev va Qozog‘iston rejimini qanday tavsiflagan bo‘lardingiz?
Frensis Fukuyama: Menimcha, bu juda markazlashgan avtoritar rejim. Menimcha, hokimiyatning Toqayevga o‘tishi, baribir, birinchi prezident davrida mavjud bo‘lmagan ayrim imkoniyatlarni ochadi, chunki Nazarboyev uzoq vaqt davomida hokimiyatda bo‘ldi va shunchalik markazlashgan hokimiyatni qurdi. Lekin men ochiqroq Qozog‘istonning istiqbollari qanday ekanini bilmayman va rejim shu yo‘nalishda harakat qiladi deb umid qilaman, chunki to‘liq demokratiya bo‘lmasa ham, menimcha, shaxsiy erkinliklar ko‘proq ta’minlangan avtoritar rejim qurish mumkin.
O‘tgan kungi nutqimda (Olmaotada qozoq va rus tillarida chop qilingan “Liberalizm va uning tanqidchilari” kitobi taqdimotida. – Tahr.) 2010-yilgi Xitoy bilan 2023-yilgi Xitoy o‘rtasidagi katta farq haqida gapirgan edim, chunki 2010-yilda oddiy xitoylarda sayohat qilish, gapirish, mustaqil fikrlash uchun ko‘proq erkinlik bor edi. Si Szinpin davrida bu erkinliklar tortib olindi. Xitoyda o‘shanda ham, hozir ham avtoritar rejim. Ammo men shaxsiy erkinlik darajasi keskin cheklandi, deb hisoblayman. Aynan shu tanlov hozir Qozog‘istonda mavjud, garchi u o‘ta markazlashgan rejim bo‘lib qolsa ham.
Ozodlik: Markaziy Osiyodagi eski postkommunistik avtokratlar o‘rnini yangilari egallamoqda. Bular qog‘ozdagi demokratik hukmdorlar, mohiyatan esa diktatorlardir. Ular iqtisodiyotda liberal qadriyatlarni e’lon qiladi va liberal dunyo qoidalarini qabul qilishga tayyor ekanliklarini ko‘rsatishga urinishadi. Ko‘rinib turibdiki, aksariyat nodemokratik davlatlar omon qolish uchun bu taktikadan foydalanyapti. Mintaqaning geografik joylashuvi va tarixini hisobga olsak, Markaziy Osiyo qanchalik yashovchan mintaqa?
Frensis Fukuyama: Shuning uchun men geosiyosatni juda muhim deb hisoblayman. Menimcha, sizning ikki yirik qo‘shningiz – Rossiya va Xitoyning avtokratik davlatlar ekanligi Markaziy Osiyo imkoniyatlarini keskin cheklaydi. Ammo Mo‘g‘uliston misoli bor. Mo‘g‘uliston ham Rossiya va Xitoy o‘rtasida joylashgan. Shunga qaramay, 1991-yildan buyon mamlakatda demokratik saylovlar o‘tkazilmoqda. Davlat o‘z fuqarolariga katta erkinlik berdi. Geografik joylashuv davlatning ichki tuzumi qandayligini muqarrar belgilaydi, deb o‘ylamayman. Rossiya va Xitoyning kuchi zaiflashsa, bu Markaziy Osiyo mamlakatlariga ko‘proq harakat erkinligini beradi.
“AHOLINING TAʹLIM DARAJASI JUDA PAST BO‘LSA, ULARNI DIKTATURA ORQALI BOSHQARISH OSON”
Ozodlik: Mo‘g‘ulistonni misol keltirganingiz qiziq. Sovet Ittifoqi parchalanganidan keyin 15 respublika turli siyosiy tizimlarni qabul qildi. Markaziy Osiyoni esa Boltiqbo‘yi davlatlari yoki mukammal demokratiya bo‘lmasa ham, jamiyati erkin bo‘lgan Ukrainaga ham qiyoslab bo‘lmaydi. Nima uchun Qozog‘iston va Markaziy Osiyoning boshqa respublikalari bunday erkinlik va demokratiyani yarata olmadi, deb o‘ylaysiz?
Frensis Fukuyama: Bu murakkab masala. Boltiqbo‘yi mamlakatlarida va hatto Ukrainada tarixiy meros mavjud. 20-asrda ular ma’lum muddatlarda mustaqil bo‘lgan va ko‘proq harakat erkinligiga ega bo‘lgan. Ular Yevropa bilan ko‘proq bog‘langan. Shuning uchun ular Yevropadagi demokratik mamlakatlar misollarini yaxshiroq bilishadi. Markaziy Osiyo esa ancha olisda. Menimcha, rivojlanish darajasi ham katta ahamiyatga ega. Agar aholining ta’lim darajasi juda past bo‘lsa, ularni diktatura nazoratida bo‘lishi osonroq, agar mamlakatda o‘rta sinf katta bo‘lsa, odamlar chet elga ketayotgan bo‘lsa, ularda turli g‘oyalar bo‘ladi, bu esa ochiqroq jamiyatga talabni oshiradi.
Menimcha, hozir Qozog‘istonda shunday bo‘lyapti. Markaziy Osiyodan tashqarida o‘qish uchun xorijga ketgan talabalar soni haqiqatan ham hayratlanarli. Vaqt o‘tishi bilan bu vaziyatni o‘zgartirishiga ishonaman. Bu oxirgi avlodda sodir bo‘lgan ijtimoiy o‘zgarishdir. Menimcha, shuning uchun kelajak avlodlar hozirgi yoki keksa avlodlardan katta farq qilishi mumkin.
Ozodlik: Qozog‘iston Markaziy Osiyoning eng yirik iqtisodiyoti va eng ilg‘or davlati sanaladi. Biroq, tahlilchilar ko‘pincha tartibsizliklar va noroziliklarni keltirib chiqaradigan ulkan iqtisodiy tengsizlik borligini ta’kidlashadi. Eng so‘nggi misol – 2022-yilgi qonli yanvar. Bu yo‘l Uchinchi dunyo davlati uchun xosmi yoki Qozog‘iston yoki Markaziy Osiyoning boshqa mamlakatlariga xos bo‘lgan boshqa qonuniyat bormi?
Frensis Fukuyama: Menimcha, Qozog‘iston yagona emas. Barcha davlatlarda bunday ijtimoiy keskinlik kelib chiqishi mumkin. Avtoritar davlatning muammosi shundaki, unda javobgarlik mexanizmi yo‘q. Agar siyosat ochiq bo‘lmasa, odamlar uchun yagona yo‘l – norozilik bildirish uchun ko‘chaga chiqishdir. Demokratik mamlakatlarda esa odamlar siyosatchilarni lavozimidan chetlashtirish va rahbariyatni o‘zgartirish uchun ovoz berishi mumkin. Buning tinch yo‘llari bor. Bu demokratik javobgarlik tizimi afzalliklaridan biridir. O‘ylaymanki, agar hokimiyatni tinch yo‘l bilan almashtirish mexanizmlari bo‘lmasa, ijtimoiy norozilik to‘planib boradi. Bu bir muncha vaqt bostirib turilishi mumkin, lekin baribir u yana ko‘tarilaveradi.
Ozodlik: Qozog‘iston hukumati xorijdan noqonuniy sotib olingan aktivlar qaytarilishini e’lon qildi. Aksariyat ekspertlar va tahlilchilar bunga shubha qiladi. Siyosiy rejimning nodemokratikligini hisobga olsak, bu qanchalik muvaffaqiyatli bo‘lishini hech kim bilmaydi. Qozog‘iston kabi davlatlar uchun milliy boyliklarni adolatli taqsimlashda hukumat mas’uliyatini oshirish bo‘yicha biror universal tavsiyalar bormi?
Frensis Fukuyama: Uzoq muddatli istiqbolda muammoning yechimi to‘laqonli demokratik institutlarni yaratishdadir. Ammo geosiyosiy vaziyatni hisobga olsak, menimcha, bu yaqin kelajakda sodir bo‘lishi dargumon. Biroq, sizda demokratikroq tizimning ba’zi tarkibiy unsurlari bo‘lishi mumkinligiga ishonaman. Hukumat nima bilan shug‘ullanayotgani, pulni qayerga sarflayotgani, qanday topayotgani haqida ko‘proq shaffof bo‘lishi mumkin. Bularning barchasi yashirin tutish yoki ochiq e’lon qilish mumkin. Hukumat noto‘g‘ri ish qilmasa, shaffoflik yo‘lida hech qanday to‘siq yo‘q. O‘ylaymanki, qisqa muddatda fuqarolik jamiyati talablardan biri bu hukumatning shaffofligini oshirish, agar u aktivlarni qaytarib berayotganini aytsa, ular qanday aktivlar, qayerda ekanligini bila olishingiz kerak. Bu muammolarning barchasini qisqa muddatda hal qilish mumkin.
"SOVET ITTIFOQI DAVRIDA RUS MADANIYATINI HUKMRON QILISHGA URINISH BO‘LGAN"
Ozodlik: Ukrainadagi urush dekolonizatsiya jarayonini ko‘proq “qozoqlashtirish” sari tezlashtirdi, ruslarga qarshi, mustamlakachilikka qarshi kayfiyat uyg‘otdi. Bu borada qozoq jamiyatiga nima tavsiya bera olasiz? Biz nima qilishimiz kerak va sizning kuzatuvlaringiz qanday?
Frensis Fukuyama: Qozog‘iston haqida sizga qimmatli maslahat berish uchun yetarli ma’lumotim yo‘q. Liberalizmni yaxshi va muhim ta’limot deb o‘ylashning sabablaridan biri shundaki, u turli odamlarning hamjihat yashashiga imkon beradi. Menimcha, hozirda liberalizm uchun tahdidlardan biri bu milliy identlikka irq yoki etnosni asos qilib olishdir, bu ba’zi odamlarni ota-onasi kim bo‘lganiga qarab ajratadi. Shunday ekan, menimcha, Qozog‘istondek joyda ma’lum darajada liberal siyosat kerak, chunki bu yerda etnik guruhlar, tillar, milliy kelib chiqishlar aralashgan. Qozog‘iston hududida yashovchi har bir kishini qamrab oladigan va muayyan guruhning hukmronligiga yo‘l qo‘ymaydigan shunday milliy identlikni shakllantirish muhimdir. Sobiq Ittifoq davrida hamma narsani ruslashtirishga, hammani rus tilida gapirishga majburlashga, rus madaniyatini qaysidir ma’noda hukmron qilishga urinish bo‘lgan va bu noto‘g‘ri edi. Men odamlarga haqiqatan ham kerak bo‘lgan narsa – bu boshqalar qo‘ygan cheklovlarsiz o‘z madaniy muhitida yashash erkinligi, deb hisoblayman.
Ozodlik: Sizningcha, Qozog‘istonda ochiqroq jamiyatni shakllantirish yo‘lida bulardan va, ehtimol, bizning atrofimizdagi global o‘yinchilardan tashqari boshqa to‘siqlar ham bormi?
Frensis Fukuyama: To‘siqlar ko‘p. Ulardan biri qazilma resurslarga qaramlikdir. Mamlakatning iqtisodiy farovonligiga kelsak, menimcha, foydali qazilmalar ko‘p bo‘lgan mamlakatlarda “neft tavqila’nati” bor – ular ularga haddan tashqari qaram bo‘lib qoladilar. Biz qazib olinadigan yoqilg‘idan voz kechishimiz kerak bo‘lgan dunyo tomon ketayotganimiz aniq. Iqtisodiyot gaz va neft eksportiga qurilgan bo‘lsa, bu xavfli. Bu nafaqat Qozog‘iston, balki mintaqangizdagi ko‘plab davlatlar uchun ham muammo.
Bu hududga kelganimda, Markaziy Osiyo mamlakatlari o‘rtasida savdo ayirboshlash qanchalik yomon rivojlangani meni hayratga soldi. Agar bu mintaqa davlatlari chegara nazoratini o‘rnatmay, iqtisodiy millatchilik siyosatini olib bormay, yagona bozorga birlashganida edi, ular ancha katta bozorlarga ega bo‘lib, gullab-yashnashi mumkin edi. Buni, ehtimol, vaqti kelib mamlakatlar rahbarlari amalga oshirar.
