Ўзбекистон фуқароси Ақилбек Муратбай ўтган йили Қозоғистоннинг энг йирик шаҳри Олмаотадаги Ўзбекистон консуллигига таклиф қилиниб, ўзбек дипломатидан хавотирга соладиган маслаҳат олганини айтди.
Ўзбекистон бош консули маслаҳатчиси бўлмиш ўша дипломат Муратбайни Қорақалпоғистон ҳақидаги гапларида “оҳангни юмшатиш” кераклигини айтиб огоҳлантирган.
Дипломат интернетдаги ва матбуотга берган интервьюларимдаги баъзи баёнотлар ОАВ томонидан «бўрттириб» тарқатилиши мумкинлигини айтди, дейди Муратбай.
Қозоғистонда 10 йилдан ортиқ истиқомат қилаётган 35 ёшли Муратбай дипломатнинг маслаҳатини қўрқитиб қўйиш ҳаракати деб ҳисоблайди.
У 2022 йил август ойида Қорақалпоғистонда Ўзбекистон конституциясига ҳудуднинг мақоми юзасидан киритилаётган ўзгартиришга қарши норозилик намойишлари бошланганидан бир ой ўтиб, ўзбек дипломатлари унинг дўстига гапи «оҳангини» юмшатишни маслаҳат беришган экан.
Икки ҳафтадан камроқ вақт ўтгач, унинг дўстини қозоқ полициясини ҳибсга олди ва у озод этилгунга қадар роппа-роса бир йил қамоқда ўтирди.
“Бош консул маслаҳатчиси табассум билан жавоб қайтарди ва менга хавотирга ўрин йўқ, деди”, дейди Муратбай ўша пайтда Қозоғистон ОАВлари томонидан эълон қилинган изоҳларда.
Муратбайнинг ўтган ҳафта ўз уйида ҳибсга олингани, кейин эса ҳафта охирида Олмаотадаги тергов изоляторида сақлангани фаолнинг хавотири асосли эканлигини кўрсатади.
Унинг адвокати Инара Масанованинг айтишича, унинг 15 февраль куни ҳибсга олинишига Ўзбекистон расмийлари томонидан оммавий тартибсизликларга чақириш ва жамоат тартибини бузиш айбловлари сабаб бўлган.
Муратбай Олмаотадаги вақтинчалик ҳибсхонага ўтказилган 17 февралдаги йиғилишда Масанованинг дастлабки 40 кунга қатнашиши тақиқланган.
Х (собиқ Twitter) га ёзган инсон ҳуқуқлари бўйича адвокат Стив Свердлоу IT мутахассиси Муратбайнинг экстремизмда айбланиб ҳибсга олинишини «бемаънилик» деб атади.
“Қорақалпоғистон инқирози бошланганидан бери деярли икки йил ичида Қорақалпоғистоннинг Ақилбекникидан кўра аниқроқ, профессионалроқ овози янграмади”, дейди Жанубий Калифорния университети ўқитувчиси Свердлоу.
“Афсуски, Қозоғистон аввалроқ ҳибсга олинган ва экстрадиция қилиниш таҳдиди остида бўлган қорақалпоқ фаолларидан бирортасига ҳалигача бошпана бергани йўқ. Гарчи уларни мажбуран қайтармаган бўлса ҳам, қочқинларга халқаро [ҳимоя] қўллашдан бош тортмоқда. Ақилбек бугунги кунга қадар кузатилган энг катта синов бўлади”, дея қўшимча қилди Свердлоу.
“Хорижий бузғунчи кучлар”
Ўзбекистон расмий баёнотларига кўра, 2022 йил 1 ва 2 июль кунлари Қорақалпоғистондаги мисли кўрилмаган тартибсизликлар чоғида камида 21 киши ҳалок бўлган, асосан тинч аҳоли.
Венада жойлашган "Евроосиё ҳуқуқлари учун" инсон ҳуқуқлари ташкилоти ҳомийлигида ҳисобот эълон қилган инсон ҳуқуқлари ташкилоти ўлганлар сони бундан уч баравар кўпроқ эканлигини айтади.
Ўтган йили Ўзбекистонда, лекин Қорақалпоғистондан ташқарида бўлиб ўтган судда 500 дан ортиқ киши ҳибсга олинди, ўнлаб кишилар қамоққа ҳукм қилинди.
Ўлим ва жароҳатлар билан якунланган зўравонликларда иштирок этган ҳарбий хизматчиларга нисбатан жиноят ишлари қайд этилмаган.
Қон тўкилганидан кўп ўтмай, Ўзбекистон Президенти Шавкат Мирзиёев зўравонлик “Ўзбекистон ҳудудий яхлитлигига тажовуз қилиш ва миллатлараро низо келтириб чиқариш”ни кўзлаган “чет эл ёвуз кучлари томонидан йиллар давомида тайёрланганини” айтди.
Мирзиёев инқироз авжига чиққанидан кейин Қорақалпоғистоннинг референдум билан ажралиб чиқиш ҳуқуқини йўққа чиқарувчи тузатишларни бекор қилишни буюрди. Аммо зарар аллақачон етказилган эди.
Мирзиёев хорижий ёвуз кучлар ҳақида гапирганда ҳеч қачон мамлакат номини айтмаган бўлса ҳам, Ўзбекистон расмийлари тез орада эътиборини Тошкент билан расмий алоқалари жуда яхши бўлган Қозоғистонга қаратди.
Қозоқлар ва қорақалпоқлар яқин тил ва маданий алоқаларга эга. Қозоғистон 2 миллионга яқин аҳоли истиқомат қиладиган ва Ўзбекистон ҳудудининг 2/5 қисмини ташкил қиладиган ҳудуд билан чегарадош бўлиб, ҳозир қорақалпоқ диаспорасининг табиий масканига айланган.
Зўравонликлардан сўнг Муратбай ва бошқа диаспора вакиллари Қозоғистон Миллий хавфсизлик давлат қўмитаси воситачилигида Ўзбекистон ва Қорақалпоғистон ҳуқуқ-тартибот идоралари вакиллари иштирокидаги музокараларга, шунингдек, ўзбек дипломатлари билан учрашувларга чақирилган.
Ўшанда Муратбай диаспоранинг фаол аъзоси бўлиб, Олмаотада этник-маданий учрашувлар уюштирган, аммо кескин сиёсий баёнотлар беришдан ўзини тийган.
У 2022 йил кузида диаспорадаги ҳамкасблари ҳибсга олинганидан кейингина тактикани ўзгартирди, Х да аккаунт яратди ва инқироздан кейин сўз эркинлиги кескин чекланган Қорақалпоғистон ҳақида Қозоғистон ва хорижий матбуотга мунтазам интервью бериб турди.
У сўнгги марта Озодликка 1 февраль куни, ҳибсга олинишидан икки ҳафта олдин Қорақалпоғистонда ҳукуматнинг ёшларга қарши шафқатсиз кампанияси ҳақида айтиб берган эди.
Унинг Озодликка айтишича, Қорақалпоғистонда расмийлар давлатга таҳдид деб ҳисоблаган маълумотларни ижтимоий тармоқларда “баҳам кўргани ёки шунчаки лайк босгани” учун жазоланмоқда.
Тошкентнинг узун қўли
Муратбайнинг ҳамкори Индира Бейсембаеванинг айтишича, Муратбай Олмаота шаҳар ички ишлар бошқармасида Қозоғистон полицияси ходимлари билан учрашувга таклиф қилинган.
Муратбай 9 февралга белгиланган йиғилишда қатнаша олмаганини айтди.
Орадан бир ҳафта ўтиб уйида ҳибсга олинганидан сўнг, у Бейсембаевага қўнғироқ қилган ва ҳибсга олишда Ўзбекистондан келган офицер иштирок этганини айтган.
Муратбай қорақалпоқ диаспорасининг Қозоғистонда ҳибсга олинган олтинчи вакили бўлди.
Ўзбек дипломатларини ғазаблантирган фаол Қўшқорбай Тўремуратов 2022 йил 13 сентябрда биринчи бўлиб ва у билан бирга Жангелди Жақсимбетов ҳам ҳибсга олинган.
Бир йилни панжара ортида ўтказган яна уч қорақалпоғистонлик фаоллар Тлеубеке Йўлдошева, Зияр Мирманбетова ва Раиса Худайбергановалар эди.
Уларнинг ҳеч бирига Қозоғистонда бошпана берилмаган.
Айни пайтда, Ўзбекистон фуқаролигидан қутулиш жуда қийин.
Декабрь ойида ҳуқуқ фаоллари Қозоғистон ҳукумати бошқа бир қорақалпоқнинг қозоқ паспортини бекор қилганини маълум қилишди. Бунинг сабаби унинг Ўзбекистон фуқаролигини тугатиш бўйича тегишли расмиятчиликлардан ўтмагани бўлган экан.
Бу одам диаспора етакчиси ҳисобланган ва у тартибсизликларда айбланиб, Ўзбекистон суди томонидан сиртдан 12 йилга озодликдан маҳрум этилган Нитбай Ўразбоев эди.
Ўтган ой 54 ёшли Ўразбоев Олмаотадаги қизининг уйида юрак хуружидан вафот этди. Муратбай бу ҳақда ОАВга хабар бериб, ўлим сабабини стресс деб тушунтирди.
Айни пайтда, Тўремуратов 2014 йил декабрида Ўзбекистонда уч йил қамоқда ўтириб чиққач, Қоғоғистонда ҳам бир йил ҳибсда қолди.
“Қамоқхонада улар мендан: “Нега Қозоғистон қорақалпоқларга расмий диаспора тузишга рухсат беради?”, деб сўрашди”, деди Тўремуратов шу ҳафта бошида Озодлик радиосига берган интервьюсида. "Бу улар учун ҳақиқий муаммо экан!"
У олти йилдан кўпроқ муддатга озодликдан маҳрум этилган бўлса ҳам, 2017 йилда – Мирзиёев ҳокимиятни қўлга киритганидан бир йил ўтиб, гипер-авторитар бошқарув бироз юмшаши ортидан озодликка чиқди. Аммо бу юмшаш узоқ давом этмади.
Қорақалпоғистондаги хунрезликдан икки ҳафта ўтиб, Ўзбекистон Омбудсмани Феруза Эшматова бошчилигида 14 кишидан иборат парламент комиссияси тузилгани эълон қилинганида ҳам худди шундай ҳолат юз берди.
Комиссияга инқироз, жумладан, давлатнинг тартибсизликларга муносабати ҳақида ҳисобот тайёрлаш вазифаси юклатилди.
Аммо комиссия тузилганидан деярли икки йил ўтиб, қандайдир тайинли хулосалар билан ҳисобот кутиш қанчалик тўғри?
Яқинда Омбудсмандан бу ҳақда сўраганимда, у ҳисобот тез орада чоп этилишини айтди, дейди Швециядан ҳуқуқ фаоли Гулноз Мамарасулова Озодлик билан суҳбатда.
"Аммо унинг тез орада нашр этилишига ишончим комил эмас".
Форум