Украинага кенг кўламли босқинидан сўнг дипломатик изоляцияга учраган Россиянинг ядровий энергетика гиганти "Росатом" Москванинг халқаро майдондаги обрўсини сақлаб қолиш стратегиясининг янада муҳим қисмига айланди. Анъанавий равишда Кремлга кўпроқ боғлиқ бўлган Марказий Осиёда атом энергияси фаол тарғиб қилинмоқда.
Қозоғистонда ўтказилган ядровий энергетика бўйича баҳсли референдумда "ҳа" жавоби устун келгач, энди эътибор биринчи АЭСни қайси давлат қуришига қаратилди.
Қозоғистон ҳукумати атом энергетикаси компанияларининг халқаро консорциуми бу вазифани бажаришини маъқуллаган ҳолда, якуний қарор келгуси йилгача қабул қилинмаслигини таъкидлади.
Бироқ, Қозоғистон Россиянинг "Росатом"ини бутунлай эътиборсиз қолдирса, у жаҳон тенденциясига зид иш тутган бўлади.
Украинадаги уруш ва Москванинг дипломатик изоляцияси кучайган бир пайтда, хорижий давлатлардаги атом энергияси лойиҳалари Россиянинг халқаро майдонда ўз таъсирини сақлаб қолиш уринишининг янада муҳим қисмига айланди.
Дарҳақиқат, ўтган йили нашр этилган Россиянинг "ядровий энергетика дипломатияси" ҳақидаги мақолада Норвегия халқаро муносабатлар институти олимлари ядро энергетикаси "карбонсизлашаётган дунёда Россиянинг эътибордан четда қолган кучли козири" бўлиши мумкинлигини таъкидладилар.
Вазият жиддий бўлгани сабабли, Кремль, шубҳасиз, Марказий Осиёдаги энергия танқислигидан азият чекаётган ҳамкорларини ҳамкорликка ундамоқда. Ўзбекистон аллақачон "Росатом" қурадиган кичик атом электр станцияси бўйича шартнома имзолаган, Қирғизистон эса ундан ҳам кичикроқ иншоот қуриш имкониятини ўрганмоқда.
Аммо "Росатом"нинг бу минтақадаги фаолиятини кенгайтириши қандай – молиявий ёки бошқа йўл билан амалга ошиши мумкин?
"Марказий Осиё собиқ совет мероси туфайли Россия атом энергетикаси дипломатиясида алоҳида ўринга эга. Бу эса "Росатом"нинг минтақадаги фаолиятини бошқа жойларга қараганда осонлаштиради – тил тўсиғи йўқ, институционал ва шахсий алоқалар эса совет даврига бориб тақалади," дейди мақола ҳаммуаллифи Каспер Шулецкий Озодликка.
Шу тариқа "ядро энергетикаси [Россиянинг] минтақадаги кўзга кўринадиган иқтисодий ва рамзий ҳозирлигини сақлаб қолиш воситаси бўлиши мумкин," деб қўшимча қилди у.
Шу билан бирга, Шулецкийнинг таъкидлашича, ядровий энергетика лойиҳалари, агар уларнинг умумий электр энергияси ишлаб чиқаришдаги улуши сезиларли бўлса, мезбон мамлакатлар учун "қаттиқ қарамлик"ни келтириб чиқариши мумкин, шунингдек, фақат ядро энергетикасига хос бўлган хавфсизлик хатарларини туғдиради.
"Биз [мақолада] кўриб чиққан баъзи хавфлар, масалан, диверсия, содир бўлиш эҳтимоли паст, аммо потенциал жуда ҳалокатли оқибатларга олиб келиши мумкин," дейди у.
Санкциялардан четда қолаётган "Росатом"
The World Nuclear Industry Status Report (WNISR) 2024 маълумотларига кўра, "Росатом" "реакторларнинг асосий ишлаб чиқарувчиси ва экспортчиси бўлиб, 2024 йил ўрталарига келиб бутун дунё бўйлаб қурилаётган 59 реактордан 26 тасини қурмоқда."
Улардан камида 20 таси Россиядан ташқарида барпо этилмоқда, мижозлар орасида Бангладеш, Хитой, Миср, Ҳиндистон ва Туркия бор.
2022 йилдаги Фукусима ҳалокатидан кейин атом энергетикаси глобал энергия ишлаб чиқаришдаги улуши камайган бўлса-да, жаҳон саноатининг тарғиботчиси бўлган Бутунжаҳон Ядро Ассоциацияси сўзларига кўра, Россия "уялмасдан ядро энергиясини қўллаб-қувватламоқда" ва қайта тикланадиган энергия манбаларидан кўра янги реакторларга устуворлик бермоқда.
Бунинг сабабини тушуниш қийин эмас.
Атом электр станциялари учун харажатлар катта ва ўсиб бораётганга ўхшайди.
"Росатом" компанияси 2018 йилда Туркиянинг Мерсин вилоятида қуришни бошлаган 4,8 гигаватт (ГВт) қувватли Аккую атом электр станцияси оммавий ахборот воситаларида одатда 20 миллиард долларлик иншоот сифатида тилга олинади.
Бироқ яқинда, 2023 йил июнь ойида "Росатом" бош директори Алексей Лихачев Туркиянинг умумий электр энергияси қувватининг тахминан 10 фоизини таъминлайдиган бу станция нархини 24-25 миллиард доллар деб маълум қилди.
Бангладешдаги 2,2 ГВт қувватли иншоот нархи 12,65 миллиард доллар деб баҳоланган бўлиб, молиялаштиришнинг асосий қисми Россия кредити ҳисобидан амалга оширилмоқда. Ушбу объект бўйича келишувга 2011 йилда эришилган бўлса-да, қурилиш фақат 2017 йилда бошланган.
Қозоғистон Бош вазири ўринбосари Роман Скляр эса, референдум натижалари эълон қилингандан сўнг, ҳукумати таклиф қилаётган модель учун 10-12 миллиард долларлик нарх кейинги ўн йил ичида инфляция туфайли 50 фоизгача ошиши мумкинлигини тан олди.
"Росатом" мижозларни фаол қидириш ҳаракатларини давом эттирмоқда, бироқ уруш туфайли баъзи мижозларини йўқотди.
2022 йилда Финляндия раҳбарлигидаги Fennovoima консорциуми Украинадаги уруш сабаб кечикишлар ва хавф-хатарлар кучайганини айтиб, компания билан режалаштирилган реактор лойиҳасидан воз кечишини эълон қилди.
"Росатом"га бевосита санкциялар қўлланилмаган бўлса-да, унинг айрим таъминот занжирлари таъсирланган, бу эса лойиҳаларнинг кечикишига олиб келмоқда.
Бу хавфлар Марказий Осиё сиёсатчилари онгида ҳам мавжудга ўхшайди.
Эътиборли жиҳати шундаки, Скляр Қозоғистон атом электр станцияси бўйича ҳар қандай келишувга Россияни аниқ тилга олмасдан "санкциялар банди"ни киритишини айтди.
Ўзбекистон эса ўз навбатида ядровий режаларини чеклади.
2018 йилда Россия президенти Владимир Путин Тошкентга ташриф буюрганида, икки мамлакат Ўзбекистон энергия эҳтиёжининг бешдан бир қисмини қоплай оладиган 2,4 ГВт қувватга эга ядро станциясини қуриш лойиҳасини бошлаган эди. Унинг нархи 11 миллиард доллар бўлиши кутилаётганди.
Бу лойиҳа деярли ривожланмади ва жорий йил бошида Путин ҳамда унинг ҳамкасби Шавкат Мирзиёев "Росатом" учун 37 миллион аҳолига эга мамлакатда АЭС қуриш бўйича янги келишувни тасдиқлашганида, у ҳар бири атиги 55 мегаватт қувватга эга олтита атом реакторини ўз ичига олган объект учун эди.
Консорциумлар ҳақида гап кетганда...
Марказий Осиёдаги қўшни Қирғизистон 2023 йилда "Росатом" билан 110 МВт қувватга эга нисбатан кичик атом қурилмаси бўйича музокаралар олиб бораётганини маълум қилганди.
Бироқ май ойида энергетика вазири ўринбосари Таалайбек Бойғозиев мутахассислар тайёрлаш ва бундай лойиҳага замин яратиш учун тўлиқ ўн йил керак бўлишини айтди. Аксинча, "Росатом" чет элда амалга ошираётган илк шамол энергияси лойиҳаси – Қирғизистоннинг Иссиқкўл вилоятидаги 100 МВт қувватга эга шамол электр станциясини кейинги икки йил ичида ишга тушириши кутилмоқда.
Қирғизистон ва Ўзбекистонда энергия тақчиллиги янада жиддийлашган бўлса-да, бу муаммо Қозоғистонда ҳам пайдо бўлмоқда, у ерда расмийлар ядро энергияси ечимнинг муҳим қисми эканига қатъий ишонишади.
6 октябрдаги қатъий назорат остида ўтказилган референдум натижалари сайловчиларнинг 70 фоиздан ортиғи атом электр станцияси қурилишини қўллаб-қувватлаганини кўрсатгач, президент Қасим-Жомарт Тоқаевдан тортиб қуйидаги мансабдор шахслар станцияни қуриш учун "халқаро консорциум"ни афзал кўришларини яна бир бор таъкидладилар.
Склярнинг айтишича, бундай консорциум "бешта мамлакатдан ошмайди", бу кўрсаткич эҳтимол Хитой, Франция, Россия ва Жанубий Корея – аллақачон қурилишга қизиқиш билдирган мамлакатларни, шунингдек Қозоғистоннинг ўзини ҳам ўз ичига олади.
Халқаро консорциум ғояси Қозоғистоннинг юқори геосиёсий кескинлик шароитида ҳамкор мамлакатлар учун муштарак замин топишга бўлган интилишига мос келади.
Бироқ, рақобатчиларга биргаликда ишлашга ундаш қийинчилигини ҳисобга олмаганда ҳам, атом электр станциялари аслида шундай қурилмайди, дейди 2024-йилги WNISR саноат ҳисоботининг муҳаррири ва ношири Макл Шнайдер.
"Ҳа, атом энергетикаси лойиҳалари халқаро характерга эга ва кўпинча юзлаб компаниялар жалб этилиши мумкин," деди Шнайдер Озодлик радиосига.
"Аммо асосий савол доимо шундай: «Инвестиция хавфини ўз зиммасига оладиган масъул қурувчи ким бўлади? Лойиҳанинг ҳар бирида 20 фоиз улушга эга бешта компания борми? Бундай бўлмайди».
Лойиҳа атрофидаги компаниялар – Хитойнинг CNNC, Франциянинг EDF, Жанубий Кореянинг KEPCO ва Росатомдан "фақат Росатом сўнгги пайтларда реакторлар қуриш бўйича хорижий шартномаларни муваффақиятли қўлга киритмоқда," дея таъкидлади соҳа мутахассиси.
Қозоғистон ҳукуматининг референдум бўйича савол-жавобида, ҳукумат объектнинг мамлакатга таъсир ўтказиши мумкин бўлган хорижий куч томонидан бошқарилишидан хавотирланаётганларга бу масала "сиёсий эмас, балки соф тижорат" эканлигини таъкидлади.
"Танланган компания ёки компаниялар гуруҳи фақат қурилиш ишларига жалб қилинади, станциянинг ишлашига эмас," дея таъкидлади расмийлар.
Яна Шнайдер бу унчалик оддий эмаслигини таъкидлайди.
"Биринчидан, атом электр станциясини сотиб олишнинг ўзи сиёсий масала. Иккинчидан, ҳар бир электр реактори дизайни жуда ўзига хос бўлиб, уни етказиб берувчининг техник ёрдамисиз ишлатиб бўлмайди," деди Шнайдер Озодлик радиосига. "Операторлар ҳатто алоҳида реактор моделлари учун ўқитилади ва шунчаки биридан бошқасига ўта олмайди. Мустақил операторларни тайёрлаш учун йиллар керак бўлади."
Форум