Fransuz tadqiqotchisi Pol Pelliot 1906-yilda Rossiya va O‘rta Osiyo bo‘ylab bir yillik ekspeditsiyani boshlaydi.
Ekspeditsiya qurollar, konservalangan go‘sht, chodirlar, 25 shisha Koste-Folsher shampani va 30 litr konyak bilan yo‘lga chiqadi.
Fransiyaning Markaziy Osiyoga ekspeditsiyasi G‘arbning “Rossiya va Xitoy Turkistoni”ga uyushtirilgan ekspeditsiyalari ortidan amalga oshirildi. Mazkur ekspeditsiyalar bir vaqtlar o‘z davrida gullab-yashnagan qadimgi xonliklar va madaniyatlarning bebaho eksponatlarini Yevropaga olib ketilishiga sabab bo‘ldi.
Pelliotning missiyasi fotograf Sharl Nuet tomonidan sayohat davomida olingan ajoyib tasvirlar bilan yanada ahamiyatlidir. 1500 dan ortiq fotosuratlar yaqinda Parijdagi Gimet Osiyo san’ati muzeyi tomonidan internetda ommaga taqdim etildi.
Quyida o‘zgarishlar yoqasida turgan Markaziy Osiyo va Rossiya imperiyasi haqidagi tasavvurlarni uyg‘otuvchi eng hayratlanarli fotosuratlar keltirilgan.
Rossiya imperiyasi ko‘magi bilan fransuz ekspeditsiyasi 1906-yil iyul oyida Moskvadan Samarqandga, bugungi O‘zbekistonga yo‘l oladi.
O‘sha paytlarda Rossiya imperiyasi 1905-yilgi inqilob va Yaponiya bilan urushdan so‘ng siyosiy qo‘zg‘olonlar bo‘hronida edi.
Fransuz ekspeditsiyasi O‘zbekistonni tadqiq qilganidan so‘ng, tonnalab jihozlari va anjomlarini bojxonadan o‘tkazish uchun qariyb bir oy kutdi. Shundan keyin sharqqa hozirgi Qirg‘iziston tomon yo‘l oldi.
Pelliot Markaziy Osiyoni “Markaziy Afrikadan kam bo‘lmagan chuqur sirli” mintaqa deya ta’riflagan. “Rossiya mintaqani egallaganidan” keyin G‘arb tadqiqotchilari tadqiq qilishi uchun yo‘l ochilgan.
Pelliot ekspeditsiyaga lingvist bo‘lgani uchun ham rahbar qilib tayinlangan. U ingliz, rus, turk va xitoy tillarini bilgan.
Pelliot ekspeditsiyasidan oldin Parij va Sankt-Peterburg o‘rtasida yuqori darajadagi muzokaralar o‘tkaziladi.
Ekspeditsiyani qo‘llab-quvvatlash va Rossiya nazoratidagi hududga kirish evaziga Rossiya Pelliotdan (o‘ngda, yuqorida o‘tirgan) Xitoy nazorati ostidagi mintaqalardan razvedka ma’lumotlarini yig‘ish uchun josus sifatida o‘sha paytda Rossiya armiyasining yosh polkovnigi Karl Gustaf Emil Mannerxaymni (kameraning orqa tomonida) o‘zi bilan olib ketishni talab qiladi.
Pelliot qurolli qo‘riqchilarni yaxshi qabul qiladi.
“Bu kazaklar yaxshi niyat bilan kelishdi”, deb yozadi u. Hatto sarguzashtlarga chanqoq ofitserlardan biri, o‘z hisobidan ekspeditsiyaga qo‘shilishni xohladi", deb yozgan Pelliot.
Ekspeditsiya dastlab yangi arxeologik kashfiyotlar bo‘yicha o‘z maqsadlariga erisha olmaydi.
Pelliot bir hamkasbiga shunday deb yozadi: “Men sizga shuni aytishim mumkinki, biz bu yerda hech qanday shov-shuvli kashfiyot qilmadik. Bizdan oldin juda ko‘p odamlar kelgan, yaponlar, nemislar, ruslar topish oson bo‘lgan hamma narsani topib bo‘lishgan”
Ekspeditsiya bugungi O‘zbekiston va Qirg‘iziston hududlarida bir necha oy bo‘lib, 1906-yil oxirida Xitoyga jo‘nab ketadi.
Ekspeditsiya Xitoyda yangi topilmalar kashf qila boshladi. Xitoyda qadimgi Buddaviylik madaniyati qoldiqlari va minglab xitoy qo‘lyozmalari topildi. Bu ekspeditsiyaning asosiy kashfiyoti bo‘ldi.
Ekspeditsiya muvaffaqiyatli bo‘ldi. Pelliot Xitoy va Markaziy Osiyo bo‘yicha dunyodagi eng mashhur mutaxassislardan biriga aylandi.
Ekspeditsiya tugaganidan ko‘p o‘tmay, fotograf Sharl Nuett 41 yoshida sil kasalidan vafot etdi.
