Anastasiya Xuley 99 yoshda va 80 yil oldin Osvensimda boshidan kechirgan azob-uqubatlarini aniq eslaydi.
"Bizdan faqat teri va suyak qolgan edi. Biz o‘lib, qayta tirilgan yerosti dunyosi odamlari edik," deydi u "Ozodlik" radiosi ukrain xizmati bilan suhbatda.
Xuley Ikkinchi jahon urushi paytida Germaniyada majburiy mehnatdan qochganidan so‘ng mash’um natsistlar konslageriga olib ketilgan.
Besh yil oldin u Sovet qo‘shinlari tomonidan ozod etilganini nishonlash uchun u yerdagi xotira marosimida ishtirok etgan edi. Bu yil u safarga borayotgan omon qolganlarning tobora kamayib borayotgan guruhi orasida emas.
Ko‘pchiligi bolaligida mol tashiydigan vagonlarda Osvensimga olib ketilgan edi. Hozir 80-90 yoshlardagi bu insonlar ozodlikning eng ta’sirli onlaridan birini nishonlash uchun to‘planmoqda.
Natsistlar Germaniyasi 1940-1945-yillarda Osvensimda 1,1 millionga yaqin erkak, ayol va bolani qatl etgan. Ularning qariyb 1 millioni yahudiylar edi. Boshqa qurbonlar orasida lo‘lilar, siyosiy mahbuslar va sovet harbiy asirlari bor edi.
Bu yil 50 ga yaqin omon qolgan kishi Osvensimga boradi. Har doimgidek, ularga monarxlar, siyosatchilar va diplomatlar ham qo‘shiladi.
Ko‘p jihatdan yillik xotira marosimlari an’anaviy tarzda o‘tkaziladi: yahudiylarning marhumlar uchun duosi – Kaddish o‘qiladi; qurbonlar tantanali ravishda yodga olinadi va "Boshqa hech qachon" iborasi takrorlanadi.
Biroq, xotira marosimi zamonaviy voqealar nuqtai nazaridan ham o‘tkaziladi.
Lager sovet askarlari tomonidan ozod etilgan bo‘lsa-da, Rossiya prezidenti Vladimir Putin 2022-yilda Ukrainaga keng ko‘lamli bosqinni boshlaganidan beri tadbir uchun taklif etilmayapti.
"Biz qurbonlarni eslaymiz, lekin ozodlikni ham nishonlaymiz," dedi Aushvis muzeyi rahbari Pyotr Sivinskiy AFP xabariga ko‘ra. "Erkinlik qadrini tushunmaydigan Rossiyaning ishtirokini tasavvur qilish qiyin."
Isroil ta’lim vaziri Yoav Kish boshchiligidagi katta delegatsiya bilan tashrif buyurmoqda. Ilgari bosh vazir Binyamin Netanyaxuning ehtimoliy ishtiroki haqida bahslar bo‘lgan edi.
Osvensim Polshada joylashgan bo‘lib, mamlakat Xalqaro jinoyat sudi (XJS)ning a’zosi hisoblanadi. Sud esa Netanyaxuga qarshi G‘azo sektoridagi harbiy jinoyatlar va insoniyatga qarshi jinoyatlar uchun qamoqqa olish orderi chiqargan.
Polsha rasmiylari Netanyaxu kelsa, qamoqqa olinmasligini ta’kidlashgan, ammo u baribir kelmasligini aytgan.
Marosim har doim antisemitizm haqida o‘ylash uchun imkoniyat beradi. Bu yil BMTning Inson huquqlari bo‘yicha vakili Volker Turk antisemitizm "keng tarqalgan" ekanligini ta’kidladi.
24-yanvardagi bayonotida u "yahudiylar tobora kuchayib borayotgan qo‘rqitish, tahdidlar va jismoniy zo‘ravonlikka duch kelishmoqda," dedi.
Iyul oyida Yevropa Ittifoqi 13 a’zo davlatdagi yahudiylar o‘rtasida o‘tkazilgan so‘rov natijalarini e’lon qildi. Unda aniqlanishicha, so‘ralganlarning 80 foizi antisemitizm kuchayganini his qilgan va AQSH hamda Yevropa Ittifoqi tomonidan terrorchi tashkilot deb e’tirof etilgan HAMASning 2023-yil oktyabr oyida Isroilga hujumidan keyin antisemitik hodisalar ko‘payganini ta’kidlagan.
Avvalgi Netanyaxu xotira marosimlarida siyosatchilar nutq so‘zlardi. Bu yil unday bo‘lmaydi. Bu omon qolganlar muhim rol o‘ynashi mumkin bo‘lgan so‘nggi yubiley bo‘lishi mumkin va asosiy e’tibor ularga qaratilgan.
Xuley xotiralar butun umri davomida uni ta’qib qilganini aytadi. Shunga qaramay, u achchiqlanmaganini ta’kidlaydi.
"Yuragimga, qalbimga qarang, unda qasos olish istagini yoki nemislarga nisbatan nafratni topmaysiz," deydi u.