"Ҳамма Хитой билан савдони хоҳлайди". Хитой-Ўзбекистон-Қирғизистон темир йўли

2007 йилда Швеция консалтинг гуруҳи Санта Клаус Қирғизистонда яшаши кераклигини эълон қилганди, чунки бу унинг Исо Мавлуди кечасидаги афсонавий саёҳати давомида дунёдаги ҳар бир хонадонга етиб бориши учун энг қулай жой экан.

Бироқ, денгизга чиқиш имконига эга бўлмаган Қирғизистон ўзининг баланд тоғ чўққилари, ёмон йўллари ва кўприклари йўқлиги билан ҳали ҳам логистик даҳшатга ўхшайди.

Шунга қарамай, Хитой Марказий Осиёдаги иккинчи энг камбағал давлатни Евроосиё трансчегаравий савдоси бўйича навбатдаги йирик лойиҳасига жалб этиш учун барча имкониятларни ишга солмоқда.

Афғонистонни Марказий Осиë ва Европа билан боғловчи темир йўл қурилиши бошланди

4 млрд долларлик логистика маркази?

Октябрь ойи ҳам Хитой - Қирғизистон - Ўзбекистон темир йўлида бошланган ваъда қилинган қурилиш ишлари бошланмай қолди: узоқ муддатли, кўп миллиард долларлик мега-лойиҳа, оптимистлар айтишича, Шарқ-Ғарб савдосини ўзгартириб, Хитой ва Европа ўртасидаги етказиб бериш вақтини бир ҳафтагача қисқартириши мумкин.

Аммо ўтган ойда Қирғизистонда бошқа муҳим ўзгаришлар содир бўлди ва уларнинг аксарияти у ёки бу тарзда Хитой билан боғлиқ эди.

Пойтахт Бишкекдан унча узоқ бўлмаган Ленин қишлоғида "Манас" савдо-логистика шаҳарчаси қурилиши бошланиши энг диққатга сазовор ва, эҳтимол, сирли воқеа бўлди.

Савдо маркази лойиҳаси лойиҳани амалга ошириш учун масъул бўлган Hunan Construction Investment Group (HCIG) томонидан назорат қилинади, унинг биринчи босқичи 700 миллион долларга тушади ва умумий қиймати 4 миллиард долларга етади.

700 гектар майдонда жойлашган ушбу лойиҳада сақлаш, логистика, сотув ва савдо зоналари бўлади.

Ушбу лойиҳанинг келажакдаги темир йўл билан алоқаси борми?

Ҳа, албатта, дейишади қирғиз расмийлари.

Бундан ташқари, ҳеч ким ҳали буни қандай амалга ошириш кераклигини аниқ тушунтирмаган ва учта иштирокчи давлат томонидан келишилган йўл Ленин қишлоғи яқинидан ўтиши ҳам кутилмаяпти, бунинг ўрнига чуқур тоғли ҳудуд орқали энг қисқа йўлни танлаш керак. Аслида Ленин Қозоғистон билан чегарада, Қирғизистоннинг мавжуд шимолий йўналишдаги темир йўлига яқин жойда жойлашган.

17 октябрь куни бўлиб ўтган маросимда сўзга чиққан Хитойнинг Қирғизистондаги элчиси Дю Девен Қирғизистонни "нафақат Марказий Осиё, балки бутун Осиё ва Европа учун муҳим бўлган боғловчи давлат" сифатида юқори баҳолади.

Дюнинг айтишича, савдо маркази темир йўл учун "алоҳида аҳамиятга эга" ва унга "яхши бозорлар, омборлар ва логистика марказлари" керак бўлади.

Келажакдаги хабни режалаштириш 2023 йил 8 декабрда Қирғизистон ҳукумати Қирғизистон-Хитой инвестиция холдинги (ҚХИХ) компанияси билан "Евроосиё савдо-логистика комплекси"ни қуриш бўйича шартнома имзолаганидан бошланган.

Ребрендингга қарамай, Қирғизистон ҳукумати лойиҳада атиги 49 фоиз улушга эга бўлади, қолган қисмини эса ҚХИХ олади.

Хитойликлар асос солган ҚХИХ компанияси 700 миллион долларлик инвестицияларнинг 482 миллион долларига жавобгар бўлади.

Қурилиш Хитойнинг Hunan Construction Investment Group компанияси билан тузилган.

Мавзуга алоқадор Тошкент Хитой-Ўзбекистон-Қирғизистон темир йўли қурилишига қаршилик қилмайдиган бўлди

Рақобатга аҳамият берманг

Пойдевор қўйиш маросимида сўзга чиққан Бош вазир Ақилбек Жапаров (президент Садир Жапаровга алоқаси йўқ-таҳр.) логистика марказини "йирик денгиз портига ўхшатиш мумкинлигини" айтди.

"Дунёдаги ҳамма Хитой билан савдо қилишни хоҳлайди, чунки дунё ялпи ички маҳсулоти ҳажмига қарасангиз, Хитой унинг 26 фоизигача ишлаб чиқаради. Умид қиламизки, бу бизга денгиз йўналишларига кириш ва дунёнинг исталган мамлакати билан савдо қилиш имконини беради, – деди Жапаров. – Бу бизнинг қишлоқ хўжалигимиз, ишлаб чиқариш, тоғ-конь саноати ва янги технологияларнинг кириб келиши учун ажойиб шароит яратади."

Айни пайтда Марказий Осиёнинг энг йирик ва энг ривожланган "қуруқлик порти" – Хитой-Қозоғистон чегарасидаги Хоргосдир.

Хоргос Шарқ-Ғарб поезд қатновининг муҳим бўғини бўлиб, товарлар ҳали ҳам асосан Россия орқали Европага етиб боради.

Украина уруши ва шунга мувофиқ санкциялар баъзи юк ташувчиларни Россия йўналишидан узоқлаштирди.

Бу Транскаспий халқаро транспорт йўналиши (ТХТЙ) учун катта рағбат бўлди. Қозоғистон орқали ўтадиган бу йўналишда нефтга бой мамлакатнинг Каспий денгизи портлари Кавказ орқали Европага борадиган товарлар учун ўтиш нуқтаси вазифасини бажармоқда.

Aгар ТХТЙ Россияни четлаб ўтса, Хитой-Қирғизистон-Ўзбекистон темир йўли ҳам Қозоғистонни четлаб ўтиши мумкин. Бу йўл Туркманистон ва Эрондаги мавжуд темир йўлларга уланиб, Туркия орқали Яқин Шарқ ва Европа бозорларига чиқиш имконини беради.

Илгари Россия бу лойиҳага тўсиқ сифатида қаралган.

Бироқ жорий йил бошида чоп этилган Ташқи сиёсат тадқиқотлари институти мақоласида таъкидланганидек, Москванинг бундай ташаббусларга қаршилик кўрсатиш имконияти Украина уруши туфайли чекланган.

Муаллиф Феликс К. Чанг ёзишича, бу "Пекинга Марказий Осиё савдо оқимларини қайта шакллантиришда эркинроқ ҳаракат қилиш имконини берди."

Шундай бўлса-да, уч давлат темир йўли Хитойнинг минтақада амалга оширган барча лойиҳаларига, жумладан, қурилиши атиги икки йил давом этган Туркманистонга етиб борадиган 1800 километрлик Марказий Осиё – Хитой газ қувурига рақобатлаша олади.

Ҳеч бир кузатувчи темир йўл қурилишининг бу қадар секин суратда боришини кутмаган бўларди.

Йўлнинг 260 километрлик Қирғизистон қисми бир қатор баланд кўприклар ва тоннеллар қурилишини талаб қилгани сабабли, Бош вазир Жапаровнинг тўрт-беш йил ичида қуриб битказилиши ҳақидаги оптимистик фикрига жуда кам киши қўшилади.

Мирзиёев Сианда. Хитой ва Россия сиам эгизакларми?

Махсус иқтисодий зоналар, бирлашинг!

Қирғизистон ҳукуматининг сўнгги ҳисоб-китобларига кўра, ушбу йўл учун ажратилган минимал 5 миллиард долларлик (ҳозирги баҳода 8 миллиард доллар) молиявий мажбуриятнинг ярмидан кўпроғини Хитой ўз зиммасига олганини ҳисобга олсак, агар геосиёсий вазият яна ўзгарса, Пекин лойиҳадан воз кечиши мумкинми?

Ҳозирча бунга ишониш қийин.

Бош вазир Жапаровнинг темир йўл ҳақидаги сўнгги баёнотида айтилишича, президент Жапаров 22-24 октябрь кунлари Россиянинг Қозон шаҳрида бўлиб ўтган БРИКС саммити доирасида Хитой раҳбари Си Цзинпин билан лойиҳа бўйича музокаралар ўтказган.

У қурилиш ноябрь ойида бошланиши кутилаётганини қўшимча қилди – бу Қирғизистон президенти май ойида башорат қилган муддатдан бир ой кейиндир.

Қирғизистон бош вазири бу фикрларни иш сафари чоғида билдирди.

Унинг чиқишларидан бири Норин шаҳрида Хитой компанияси томонидан қурилаётган турар-жой мажмуасининг пойдеворини қўйиш маросимида бўлди.

Саноат парки Норин махсус иқтисодий зонаси (МИЗ) ва Шинжондаги Қашқар шаҳридаги анча йирик МИЗ ўртасидаги узоқ муддатли, аммо фаоллашаётган ҳамкорликдан фойда кўрмоқда.

Бош вазир Жапаров март ойида, икки томон ҳар бир давлатдаги омборлардан биргаликда фойдаланишни ўз ичига олган келишувларга эришганидан тахминан уч ой ўтиб, Қашқар МИЗга ташриф буюрди.

Наринда қурилаётган тўртта заводнинг асосий қисмини автомобиль йиғиш заводи ташкил этади, қолган учтасида эса ЛЕД лампалар, ҳожатхона қоғози ва қишлоқ хўжалиги технологиялари ишлаб чиқарилади.

Тўрт йилдан сал кўпроқ вақт олдин Норин вилояти Хитойнинг йирик инвестиция режалари барбод бўлишига гувоҳ бўлганини тасаввур қилиш қийин. Ўшанда маҳаллий тартибсизликлар Чуйда қурилаётганидан кўра камтарроқ логистика маркази режаларини барбод қилган эди.

Аммо бугунги кунда Қирғизистон ҳукумати ва хитойлик сармоядорлар ўзларига кўпроқ ишонмоқда.