Ukrainadagi urush Rossiyaning Markaziy Osiyodagi ustunligiga qanday ta’sir ko‘rsatadi? Bu urush AQShning sobiq sovet hududi, jumladan, Markaziy Osiyo davlatlariga e’tiborini kuchaytirishi mumkinmi? Ozodlik bu va boshqa savollar bilan AQShning O‘zbekiston va Ukrainadagi sobiq elchisi Jon Herbstga murojaat qildi.
Ozodlik: Muhtaram elchi, siz O‘zbekistonda, 2001-yil 11-sentabridan keyin Toshkent va Vashington o‘rtasidagi Strategik hamkorlik bitimi imzolangan payt, Ukrainada esa - Maydon voqealari sodir bo‘lganda AQSh elchisi edingiz. Ammo bugun, dunyo e’tibori ko‘proq Ukrainaga qaratilgan. Shuning uchun suhbatni Ukrainadan boshlasak. Sizningcha, Putin Ukrainada sobiq SSSRni qayta tiklash uchun urushyaptimi?
Jon Herbst: Sovet Ittifoqini tiklashni xohlayaptimi, yo‘qmi, bilmayman, lekin u (Vladimir Putin-tahr.) barcha sobiq Sovet Ittifoqi davlatlarida Moskvaning katta, hal qiluvchi ta’sirga ega bo‘lishini istaydi. Buni hozir Ukrainadan boshlayapti.
Ozodlik: O‘zbekiston Ukrainadagi urush yuzasidan neytral pozitsiyani egallagan. Rasmiy matbuot "urush" so‘zini tilga olmayapti. Xuddi Rossiyadagi kabi, O‘zbekisonda ham harbiy tsenzura joriy qilinganday. Siz bu pozitsiyani qanday baholaysiz? Urush paytida, “neytral” turish degani, diplomatik nuqtai nazardan nimani anglatadi? Umuman, Ukrainadagi singari urushda neytral bo‘lish mumkinmi?
Menimcha, O‘zbekiston tinchlik va hududiy yaxlitlikni qo‘llab-quvvatlash kabi tamoyillarni buzmaslikka va ayni paytda muammodan uzoq turish uchun Kremlni g‘azablantirmaslikka harakat qilmoqda.
Jon Herbst: Menimcha, O‘zbekiston tinchlik va hududiy yaxlitlikni qo‘llab-quvvatlash kabi tamoyillarni buzmaslikka va ayni paytda muammodan uzoq turish uchun Kremlni g‘azablantirmaslikka harakat qilmoqda.
Ozodlik: Kreml O‘zbekiston va boshqa Markaziy Osiyo davlatlariga bosim o‘tkazayotgani aniq. O‘zbekistondan farqli, Qozog‘iston buni ochiq aytdi. Bunga o‘xshagan bosimlar qanday yuz beradi? Umuman, qudratli davlatlarning bosimi haqida ko‘p gapiramiz, ammo bu ko‘pincha mavhum gaplar. Siz tajribali diplomat sifatida buni tasvirlab bera olasizmi? Kreml O‘zbekistonga nimalar bilan tahdid qilayotgan bo‘lishi mumkin?
Jon Herbst: Bu juda oddiy. Moskva kamida 19-asrdan beri Markaziy Osiyoda hukmronlik qilib kelgan. Sovet Ittifoqi parchalanganidan keyin ham u muayyan nazorat va ta’sir choralarini saqlab qolishga harakat qilmoqda. Putin hokimiyatda mustahkamlanib borgani sari ana shu choralarni kuchaytirmoqda. Bu davlatlar Moskva hukmronligi ostida bo‘lishi kerak, deb o‘ylaydi, u buni tabiiy deb hisoblaydi. Lekin menimcha, uning O‘zbekistonga muskulini ko‘rsatishga urinishi biroz ahmoqlikdir, chunki O‘zbekiston har doim Markaziy Osiyoda eng mustaqil tashqi siyosatga ega bo‘lgan davlat. Qolaversa, O‘zbekiston Rossiya bilan chegaradosh ham emas.
Ozodlik: Ukrainadagi urush Rossiyaning Markaziy Osiyodagi ustunligiga qanday ta’sir ko‘rsatadi, deb o‘ylaysiz? Rossiya yetakchiligidagi ODKB va YevrAzES singari tashkilotlar zaiflashishi mumkinmi?
Jon Herbst: Ishonchim komilki, Markaziy Osiyodagi barcha rahbarlar va oddiy insonlar, jumladan o‘zbek xalqi ham Moskvaning Ukrainaga qarshi vahshiyona tajovuzidan dahshatga tushgan. Ularni Rossiyaning bundan buyon mintaqa davlatlariga nisbatan harakati qanday bo‘lishi ham xavotirga soladi. Hammamizga ma’lumki, Putin Qozog‘istonni sun’iy davlat, deb atagan. Va hamma biladiki, Qozog‘iston aholisining 20 foizidan ortig‘ini rus, ukrain boshqa slavyanlar tashkil etadi. Ularning aksariyati shimolda Rossiya bilan chegaraga yaqin hududda yashaydi. Shuningdek, Qozog‘iston uglevodorod resurslarining katta qismi ham shu hududda. Shu bois Putinning Ukrainadagi tajovuzkorligi butun Markaziy Osiyo, ayniqsa Qozog‘istonni tashvishga solmay qo‘ymaydi, deb o‘ylayman.
Ozodlik: Ayrim tahlichilar Rossiyaning Qozog‘iston, xususan uning shimoliga hujumi ehtimoli real, deb ishonishadi. Siz Qozog‘iston va O‘zbekistonga Rosiyadan keladigan tahdidni qanday baholaysiz?
Jon Herbst: Menimcha, Moskvaning shunday niyati yo‘q emas. Lekin shuni ham aytishim kerakki, agar Moskva buni qilsa, bu Xitoyni g‘azablantirmay qo‘ymaydi. Menimcha, bu Kremlni Qozog‘istonni harbiy nuqtai nazardan yolg‘iz qoldirishga ko‘ndirishga yordam beradi.
Ozodlik: Sizningcha, Ukrainadan keyin Xitoyning mintaqada ta’siri kuchayadimi? Bu Amerikani bezovta qiladimi?
Jon Herbst: Markaziy Osiyoda Xitoyning ta’siri 25 yildan beri kuchayib bormoqda. Ayniqsa, iqtisodiy nuqtai nazardan mintaqadagi Rossiya ta’sirini cheklab qo‘ygan. Ammo Qozog‘istondagi bo‘hron payti Xitoy tartibni tiklash masalasini Rossiyaga qo‘yib berganini ko‘rdik, lekin 10-15 yildan keyin shunday bo‘ladi, Xitoy Rossiyaning Markaziy Osiyodagi harbiy ambitsiyalariga toqat qiladi, deyishdan yiroqman.
Ozodlik: Ko‘pchilikda AQSh Afg‘onistondan qo‘shinlarni olib chiqib ketganidan keyin, endi Markaziy Osiyo davlatlarini tashlab qo‘yadi, degan qarash bor. Ukrainadagi urush AQShning sobiq sovet hududi, jumladan, Markaziy Osiyo davlatlariga e’tiborini kuchaytirishi mumkinmi?
Jon Herbst: Shunday bo‘lishi kerak. Ochig‘ini aytsam, joriy ma’muriyatning (Prezident Bayden ma’muriyati-tahr.) masalaga strategik yondashuvi meni hayratda qoldirmadi. Ukraina masalasida ma’muriyat harakatlari juda sekin va yetarli bo‘lmadi, deb o‘ylayman. Lekin Amerikaning manfaatlari Rossiyaga qo‘shni barcha davlatlar va Markaziy Osiyoga e’tiborimizni kuchaytirishimizni taqozo qiladi.
"Karimov rangli inqiloblardan qattiq qo‘rquvga tushgani rost"
Ozodlik: Ukrainada 2004-yilda yuz bergan norinj inqilobi sobiq Sovet Ittifoqidagi avtokrat rahbarlar, ayniqsa, Islom Karimovni qattiq qo‘rqitganini bilamiz. Hatto Andijon voqealaridan keyin prezident Karimov Toshkentdagi AQSh elchixonasini rangli inqilob sodir etishga urinishda ayblab ham chiqdi. Siz Karimov bilan ko‘p muloqot qilgansiz. Uning Rossiya va G‘arb haqidagi qarashlari qanday edi?
Karimovning rangli inqiloblardan qattiq qo‘rquvga tushgani rost, deb o‘ylayman. Va menimcha, u rangli inqiloblar ortida Qo‘shma Shtatlar turibdi degan noto‘g‘ri tushunchaga ham ega bo‘lgan. Aslida rangli inqiloblar AQShning ishi emas, hech bir shaklda Qo‘shma Shtatlar bunning uchun mas’ul emas edi.
Jon Herbst: Menimcha, Karimov barcha qudratli davlatlar bilan kuchli tashqi siyosat olib borishga harakat qildi. Ammo qo‘shnilari bilan siyosati to‘g‘ri bo‘lmadi. Prezident Mirziyoyev buni to‘g‘riladi, deb o‘ylayman. Men 2003-yil iyul oyida O‘zbekistonda elchilik faoliyatimni tugatib, Toshkentdan jo‘nab ketdim. Ukrainada elchilik davrimda Andijon voqeasi sodir bo‘ldi. Karimovning rangli inqiloblardan qattiq qo‘rquvga tushgani rost, deb o‘ylayman. Va menimcha, u rangli inqiloblar ortida Qo‘shma Shtatlar turibdi, degan noto‘g‘ri tushunchaga ham ega bo‘lgan. Aslida rangli inqiloblar AQShning ishi emas, hech bir shaklda Qo‘shma Shtatlar bunning uchun mas’ul emas edi. To‘g‘ri, Qo‘shma Shtatlardagi fuqarolik jamiyati chet ellarda fuqarolik jamiyati tamoyillarini targ‘ib qiladi. Masalan, Ukraina yoki O‘zbekistonda. Ammo biz odamlarni ko‘chaga chiqishga va hukumatni ag‘darishga undaganimiz yo‘q. Prezident Karimov buni to‘g‘ri anglamagan, deb o‘ylayman. Ukrainadagi norinj inqilobi uni tashvishga solib qo‘yganini bilaman. Qirg‘izistondagi inqilob esa uning xavotirini yana ham kuchaytirdi. Shundan so‘ng u AQShdan masofalanishni boshladi. Ammo yana bir bor aytaman, rangli inqiloblar AQShning ishi emas. Biz odamlarning norozilik bildirish huquqiga ega ekanligiga ishonamiz,xolos.
"Vashington siyosatchilari nazarida Mirziyoyev ijobiy rahbar"
Ozodlik: Prezident Mirziyoyev haqidagi fikringiz qanday? U haqda Vashingtondagi doiralarda qanday firk shakllangan? Uning boshqaruvi Karimovnikidan qanchalik farqli, deb o‘ylaysiz?
Mirziyoyevni islohotchi desam mublog‘a bo‘ladi. Ammo Vashington uning O‘zbekistonda va qo‘shnilar bilan munosabatlarda amalga oshirgan o‘zgarishlarini yuqori baholaydi. U ichki siyosatda ko‘p o‘zgarishlarni amalga oshirdi. Vashington siyosatchilari, Vashington ekspertlari nazarida Mirziyoyev O‘zbekiston uchun ijobiy rahbar, yaxshi rahbar.
Jon Herbst: Mirziyoyevni islohotchi desam, mubolag‘a bo‘ladi. Ammo Vashington uning O‘zbekistonda va qo‘shnilar bilan munosabatlarda amalga oshirgan o‘zgarishlarini yuqori baholaydi. U ichki siyosatda ko‘p o‘zgarishlarni amalga oshirdi. Vashington siyosatchilari, Vashington ekspertlari nazarida Mirziyoyev O‘zbekiston uchun ijobiy rahbar, yaxshi rahbar.
Ozodlik: Sizningcha, Mirziyoyevning islohotlari O‘zbekistonni qanchalik uzoqqa olib borishi mumkin?
Jon Herbst: Muhimi, O‘zbekiston o‘z iqtisodini ochdi. O‘zbek xalqi juda iqtidorli xalq. Iqtisodiyotda davlat nazorati kamaysa, shak-shubhasiz, mamlakat tezroq rivojlanadi va O‘zbekistonda odamlar hayoti yaxshilanadi.
Andijon voqeasi ortidan AQSh va O‘zbekiston o‘rtasida 3-4 yil masofalanish bo‘ldi. Ammo u davr o‘tdi.
Ozodlik: Kelasi oy Andijon qirg‘iniga 17 yil to‘ladi. O‘zbekiston va AQSh o‘rtasidagi munosabatlar qonli voqealardan keyin yomonlashib ketgan edi. 2002 yilda Strategik hamkorlik to‘g‘risidagi bitim imzolanganda ko‘pchilik O‘zbekistonda demokratik jarayonlar jonlanadi, deb umid qilgan. Lekin bu sodir bo‘lmadi. Nega?
Jon Herbst: Menimcha, Andijon voqeasi prezident Karimovni chindan ham O‘zbekistondagi barqarorlikdan xavotirga tushirib qo‘ydi. Va esimda, Qo‘shma Shtatlar Andijondan Qirg‘izistonga qochgan odamlarni himoya qildi va bu to‘g‘ri bo‘lgan. Men boya Karimov xalq qo‘zg‘olonlaridan qo‘rqqanini aytdim. Shu sabab AQShdan uzoqlashishga qaror qildi. Menimcha, Toshkent va Vashington o‘rtasidagi munosabatlar Andijon voqealaridan keyin biroz vaqt o‘tib yaxshilandi. Biz Afg‘onistonga Shimoliy ta’minotni ochganimizda aloqalar yaxshilandi. Vashington va O‘zbekiston o‘rtasida 3-4 yil masofalanish bo‘ldi. Ammo u davr o‘tdi. Andijon haqida gapirganda, bilaman, AQShdagi ko‘plab inson huquqlari tashkilotlari O‘zbekiston hukumatini sodir bo‘layotgan voqealar uchun keskin tanqid qilishgan. Va bu tanqidlar o‘rinli edi. Chunki qo‘zg‘olon qonli bostirilgandi. Ammo Andijondagi qamoqxona haqiqatan ham bosib olingan, rasmiylarning buyruqlariga itoat qilinmagan. Ya’ni hamma narsa oq-qora emas.